ਆਤਮਦਾਹ……… ਕਹਾਣੀ / ਬਲਵੀਰ ਜਸਵਾਲ

ਮਿਸਟਰ ਸ਼ਰਮਾ-ਮੁਰਦਾਬਾਦ
ਮਿਸਟਰ ਸ਼ਰਮਾ-ਮੁਰਦਾਬਾਦ
ਸ਼ਰਮਾ ਨੂੰ ਮੁਅੱਤਲ ਕਰੋ, ਮੁਅੱਤਲ ਕਰੋ, ਮੁਅੱਤਲ ਕਰੋ।


ਦਫ਼ਤਰ ਅੱਗੇ ਸਵੇਰ ਦੀ ਇਹ ਨਾਅਰੇਬਾਜ਼ੀ ਹੋ ਰਹੀ ਸੀ। ਹਾਲੇ ਅੱਠ ਕੁ ਹੀ ਵਜੇ ਸਨ ਕਿ ਇਹ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਕੱਲ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਫ਼ਤਰ ਅੱਗੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹਰੀਦਰਸ਼ਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ, ਉਹ ਹੀ ਇਸ ਸਰਕਲ ਦੀ ਯੂਨੀਅਨ ਸ਼ਾਖ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸੀ। ਉਸ ਨਾਲ ਯੂਨੀਅਨ ਦੇ ਕੁਝ ਦੂਜੇ ਅਹੁਦੇਦਾਰ ਵੀ ਸਨ, ਕੁਝ ਇਸ ਦਫ਼ਤਰ ਦੇ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਵੀ ਸਨ, ਜਦ ਕਿ ਬਾਕੀ ਚਿਹਰੇ ਅਨਜਾਣ ਸਨ। ਇਹ ਬੰਦੇ ਕੱਲ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਇਦ ਹਰੀਦਰਸ਼ਨ ਨੇ ਆਪਣਾ ਪੱਲੜਾ ਭਾਰੀ ਕਰਨ ਲਈ ਬੁਲਾਇਆ ਸੀ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਦਫ਼ਤਰ ਦੇ ਬਾਹਰ ਕੁਝ ਲੋਕ ਵੀ ਖੜ੍ਹੇ ਸਨ। ਉਹ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਵਾਂਗ, ਵਿਛਾਈ ਦਰੀ ਉੱਤੇ ਬੈਠੇ ਮੁਜ਼ਾਹਰਾਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਰਹੇ ਸਨ। ਕਈਆਂ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ’ਤੇ ਮਾਯੂਸੀ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਆਪਣੀ ਘੜੀ ਵੱਲ ਦੇਖ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਹ ਕਦੀ-ਕਦੀ ਮੁਜ਼ਾਹਰਾਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਕਿਸੇ ਨਾਅਰੇ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹਰਕਤ ’ਤੇ ਮੁਸਕਰਾ ਵੀ ਛੱਡਦੇ। ਉਂਜ ਉਹ ਅੱਕੇ ਬਹੁਤ ਸਨ। ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸਰਕਾਰੀ ਦਫ਼ਤਰਾਂ ਨਾਲ ਅਕਸਰ ਵਾਹ ਪੈਂਦਾ ਸੀ, ਉਹ ਕਾਫੀ ਸਹਿਜ ਹੋਏ ਖੜ੍ਹੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਏਨੀ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਨਾਅਰੇਬਾਜ਼ੀ ਛੱਡ ਕੇ ਕੰਮ ਕਦੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਤਾਂ ਇਸ ਸਭ ਕਾਸੇ ਦੇ ਆਦੀ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਸਨ।
ਜਦੋਂ ਦਫ਼ਤਰ ਦਾ ਸਟਾਫ਼ ਆਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਮੁਜ਼ਾਹਰਾਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਨਾਅਰੇਬਾਜ਼ੀ ਹੋਰ ਤੇਜ਼ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਲਰਕ ਰਾਮ ਕਿਸ਼ਨ ਆਇਆ। ਆਪਣਾ ਸਾਈਕਲ ਖੜ੍ਹਾ ਮਗਰੋਂ ਉਹ ਮੁਜ਼ਾਹਰਾਕਾਰੀਆਂ ਵੱਲ ਮੁਸਕਰਾ ਕੇ ਵੇਖਦਾ ਦਫ਼ਤਰ ਵੱਲ ਤੁਰ ਪਿਆ ਸੀ। ਹਰੀ ਦਰਸ਼ਨ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਜਿਵੇਂ ਆਪਣੀ ਹਾਰ ਹੁੰਦੀ ਜਾਪੀ, ਨਾਅਰੇ ਲਾਉਂਦੇ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਦਫ਼ਤਰ ਵੱਲ ਦੌੜੇ ਅਤੇ ਕਮਰਿਆਂ ਨੂੰ ਤਾਲਾ ਮਾਰ ਕੇ ਮੁੜ ਆਪਣੀ ਥਾਂ ਆ ਬੈਠੇ ਸਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਿਹੜਾ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਆਉਂਦਾ ਗਿਆ, ਬਾਹਰ ਖੜ੍ਹਦਾ ਗਿਆ। ਨੌਂ ਕੁ ਵਜੇ ਸ਼ਰਮਾ ਜੀ ਦਫ਼ਤਰ ਪੁੱਜੇ ਤਾਂ ਮੁਜ਼ਾਹਰਾਕਾਰੀਆਂ ਨੇ ਨਾਅਰੇਬਾਜ਼ੀ ਮੁੜ ਉੱਚੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਸ਼ਰਮਾ ਜੀ ਇੱਕ ਨਜ਼ਰ ਉਹਨਾਂ ਵੱਲ ਵੇਖ ਕੇ ਆਪਣੇ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿਚ ਜਾ ਬੈਠੇ ਸਨ। 
ਬੇਸ਼ੱਕ ਅੱਜ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਹੁੱਲੜਬਾਜ਼ੀ ਦੀ ਉਮੀਦ ਸੀ, ਪਰ ਹਰੀਦਰਸ਼ਨ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਨੂੰ ਹੋਰ ਦਾ ਹੋਰ ਬਣਾ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਵਿਰੋਧੀ ਅਤੇ ਅੜੀਅਲ ਸਿੱਧ ਕਰ ਦੇਵੇਗਾ, ਇਸ ਦਾ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਹੜਤਾਲ ਤੇ ਬੈਠੇ ਮੁਲਾਜ਼ਮਾਂ ਨੂੰ ਕੱਲ ਵੀ ਸਮਝਾਇਆ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਮਾਮਲੇ ਵਿੱਚ ਸਰਾਸਰ ਗ਼ਲਤੀ ਹਰੀਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਹੈ, ਉਸਨੂੰ ਗ਼ਲਤੀ ਮੰਨ ਲੈਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਨਾਲ ਕੋਈ ਤੂਫ਼ਾਨ ਨਹੀਂ ਆਉਣ ਲੱਗਾ। ਉਹਨਾਂ ਕਈ ਦਲੀਲਾਂ ਦੇ ਕੇ ਸਮਝਾਇਆ ਵੀ ਸੀ ਆਪਣੀ ਗ਼ਲਤੀ ਲੁਕਾਉਣ ਲਈ ਹਰੀਦਰਸ਼ਨ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਵਿਰੋਧੀ ਦੱਸ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਏਨਾ ਸਮਝਾਉਣ ਮਗਰੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਉਮੀਦ ਸੀ ਕਿ ਸਵੇਰ ਨੂੰ ਹਰੀਦਰਸ਼ਨ ਇਕੱਲਾ ਰਹਿ ਜਾਵੇਗਾ। ਕੋਈ ਚਾਰਾ ਨਾ ਚੱਲਦਾ ਵੇਖ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਮੰਨ ਲਵੇਗਾ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਜਾਣ ਬੁੱਝ ਕੇ ਉਸ ਬੁੱਢੀ ਔਰਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਕੀਤਾ ਸੀ।
ਜਿਸ ਕਾਸੇ ਦੀ ਸ਼ਰਮਾ ਜੀ ਨੂੰ ਉਮੀਦ ਸੀ, ਉਹੋ ਜਿਹਾ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਇਆ। ਕੱਲ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਬੰਦੇ ਉਹਨਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਨਾਅਰੇਬਾਜ਼ੀ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਸ ਗੱਲ ਨੇ ਸ਼ਰਮਾ ਜੀ ਨੂੰ ਕਾਫੀ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਖਿੜਕੀ ਰਾਹੀਂ ਬਾਹਰ ਵੇਖਿਆ, ਕੰਮ ਕਰਾਉਣ ਆਏ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਧ ਗਈ ਸੀ। ਕਈ ਕੱਲ ਵੀ ਆਏ ਸਨ ਅਤੇ ਅੰਤ ਉਡੀਕ ਕੇ ਵਾਪਸ ਚਲੇ ਗਏ। ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਬੁੱਢੀ ਔਰਤ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿ ਲ ਸੀ ਜੋ ਕੁਝ ਚਿਰ ਤਾਂ ਨਾਅਰੇ ਲਾਉਂਦੇ ਮੁਲਾਜ਼ਮਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਦੀ ਰਹੀ, ਫਿਰ ਇੱਕ ਕੰਧ ਨਾਲ ਢਾਸਣਾ ਲਾ ਕੇ ਭੁੰਜੇ ਹੀ ਬੈਠ ਗਈ। ਸਧਾਰਨ ਤੇ ਪੇਂਡੂ ਦਿੱਖ ਵਾਲੀ ਇਸ ਔਰਤ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੈਲਾ ਜਿਹਾ ਝੋਲਾ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਸਦੇ ਪਤੀ ਦੀ ਪੈਨਸ਼ਨ ਦੇ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਸਨ। ਇਸੇ ਔਰਤ ਦੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਇਸ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ ਇਹ ਵਿਵਾਦ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋਇਆ ਸੀ।
ਇਸ ਬੁੱਢੀ ਔਰਤ ਅਨੁਸਾਰ ਉਹ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਕਰਾਉਣ ਲਈ ਇਸ ਦਫ਼ਤਰ ਦੇ ਪੰਜ ਗੇੜੇ ਕੱਢ ਚੁੱਕੀ ਹੈ। ਪੈਨਸ਼ਨ ਦੇ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਹਰੀਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਸੀਟ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਚੱਲਣੇ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਉਹ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਦਫ਼ਤਰ ਆਈ ਤਾਂ ਹਰੀ ਦਰਸ਼ਨ ਨੇ ਬਿਨਾਂ ਕੋਈ ਕਾਰਣ ਦੱਸੇ ਉਸਨੂੰ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਆਉਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਸੀ। ਉਹ ਬੁੱਢੀ ਔਰਤ ਹਰੀਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਖਰਵੀਂ ਆਵਾਜ਼ ਤੋਂ ਬੇਸ਼ਕ ਦਹਿਲ ਗਈ ਸੀ, ਪਰ ਉਸਨੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਸਰੀਰ ਅਤੇ ਘੱਟ ਨਜ਼ਰ ਦਾ ਵਾਸਤਾ ਪਾਉਂਦਿਆਂ ਕਿਹਾ ਸੀ, “ਵੇ ਪੁੱਤਾ! ਰੋਜ਼ ਬੱਸਾਂ ਵਿੱਚ ਧੱਕੇ ਖਾਣ ਜੋਗਾ ਸਰੀਰ ਹੁਣ ਰਿਹਾ ਨੀ।”
“ਤਾਂ ਮਾਈ, ਮੈਨੂੰ ਆਪਣਾ ਪਿੰਡ ਦੱਸ ਦੇ, ਮੈਂ ਆ ਜਾਊਂਗਾ।” ਉਸੇ ਖਰ੍ਹਵੀਂ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਹਰੀਦਰਸ਼ਨ ਬੋਲਿਆ ਸੀ।
ਦਹਿਲੀ ਹੋਈ ਮਾਈ ਕਲਰਕ ਦੇ ਇਸ ਵਿਅੰਗ ਭਰੇ ਵਾਕ ਦਾ ਅਰਥ ਦਾ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਝ ਗਈ ਸੀ। ਉਹ ਕੁਝ ਹੋਰ ਵੀ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਪਰ ਇਸ ਰੁੱਖੇ ਵਰਤਾਉ ਤੇ ਮਾਹੌਲ ਨੂੰ ਦੇਖਦਿਆਂ ਉਹ ਚੁੱਪ-ਚਾਪ ਵਾਪਸ ਚਲੀ ਗਈ। 
ਦੋ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਬਾਅਦ ਉਹ ਦੂਜੀ ਵਾਰ ਦਫ਼ਤਰ ਆਈ। ਹਰੀਦਰਸ਼ਨ ਸੀਟ ’ਤੇ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਦਫ਼ਤਰ ਦੇ ਬਾਹਰ ਬੈਠ ਕੇ ਉਸਨੇ ਘੰਟਾ ਭਰ ਉਸਨੂੰ ਉਡੀਕਿਆ ਵੀ, ਪਰ ਹਰੀਦਰਸ਼ਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਇਆ। ਉਸਨੇ ਨਾਲ ਦੇ ਕਲਰਕਾਂ ਤੋਂ ਹਰੀਦਰਸ਼ਨ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਿਆ ਵੀ, ਪਰ ਸ਼ਾਇਦ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਹਰੀਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਆਉਣ ਜਾਂ ਨਾ ਆਉਣ ਵਾਰੇ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਜਾਂ ਕੋਈ ਦੱਸਣਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਚਾਹੁੰਦਾ। ਦੂਜੀ ਵਾਰ ਵੀ ਇਹ ਬੁੱਢੀ ਔਰਤ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਲੈ ਕੇ ਵਾਪਸ ਮੁੜ ਗਈ ਸੀ। 
ਉਸ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਕਿ ਮੋਏ ਆਜ਼ਾਦੀ ਘੁਲਾਟੀਏ ਪਤੀ ਦੀ ਪੈਨਸ਼ਨ ਆਪਣੇ ਨਾਂ ਕਰਾਉਣ ਲਈ ਉਹ ਮੁੜ ਉਸ ਦਫ਼ਤਰ ਨਹੀਂ ਜਾਵੇਗੀ, ਸਗੋਂ ਆਪਣੀ ਪੰਚਾਇਤ ਨੂੰ ਕਹੇਗੀ ਕਿ ਉਹਦੀਆਂ ਦੋ ਰੋਟੀਆਂ ਦਾ ਵਸੀਲਾ ਕਰੇ, ਪਿੰਡ ਦੀ ਡਿਸਪੈਂਸਰੀ ਦਾ ਨਾਮ ਬੇਸ਼ਕ ਉਹ ਉਸਦੇ ਪਤੀ ਦੀ ਥਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦੇ ਨਾਂ ’ਤੇ ਰੱਖ ਲਵੇ। ਪਰ ਜਦੋਂ ਅਗਲੀ ਸਵੇਰ ਹੋਈ ਤਾਂ ਉਹ ਸਰਪੰਚ ਕੋਲ ਜਾਣ ਦੀ ਥਾਂ ਉਹੀ ਝੋਲਾ ਚੁੱਕ ਦਫ਼ਤਰ ਜਾ ਪੁੱਜੀ।
ਹਰੀਦਰਸ਼ਨ ਨੂੰ ਸੀਟ ’ਤੇ ਬੈਠਿਆਂ ਦੇਖ ਕੇ ਦਫ਼ਤਰੀ ਬੇਰੁਖ਼ੀ ਤੋਂ ਡਰੀ ਬੁੱਢੀ ਔਰਤ ਦੇ ਸਾਹ ਵਿੱਚ ਸਾਹ ਆਇਆ। ਕੁਝ ਚਿਰ ਉਹ ਖੜ੍ਹੀ ਰਹੀ, ਜਦੋਂ ਹਰੀਦਰਸ਼ਨ ਨੇ ਹੱਥਲੇ ਕਾਗ਼ਜ਼ਾਂ ਤੋਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨਾ ਚੁੱਕੀਆਂ ਤਾਂ ਉਹ ਕੁਰਸੀ ’ਤੇ ਬੈਠ ਗਈ। ਦਸ ਮਿੰਟ ਕੁ ਮਗਰੋਂ ਹਰੀਦਰਸ਼ਨ ਨੇ ਬੁੱਢੀ ਔਰਤ ਨਾਲ ਬਿਨਾਂ ਅੱਖ ਮਿਲਾਏ ਪੁੱਛਿਆ,“ਹਾਂ ਮਾਈ, ਕੀ ਕੰਮ ਆ?”
“ਵੇ ਪੁੱਤਾ, ਆਪਣੇ ਸਾਈਂ ਦੀ ਪੈਨਸ਼ਨ ਆਪਣੇ ਨਾਂ ਕਰਾਉਣੀ ਆਂ।” ਆਖਦਿਆ ਉਸ ਨੇ ਝੋਲੇ ਵਿਚੋਂ ਕਾਗ਼ਜ਼ਾਂ ਦਾ ਪੁਲੰਦਾ ਕੱਢ ਕੇ ਹਰੀਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਅੱਗੇ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨਾਲ ਕਾਗ਼ਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਵਾਚਦਿਆਂ ਹਰੀ ਦਰਸ਼ਨ ਨੇ ਦੋ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਅਲੱਗ ਕੱਢਦਿਆਂ ਕਿਹਾ,“ਮਾਈ, ਕਾਗ਼ਜ਼-ਪੱਤਰ ਤਾਂ ਪੂਰੇ ਕਰ ਲਿਆ ਕਰੋ, ਆਹ ਇਕ ਕਾਗ਼ਜ਼ ’ਤੇ ਸਰਪੰਚ ਤੇ ਦੂਜੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਪਟਵਾਰੀ ਦੇ ਦਸਤਖ਼ਤ ਹੋਣੇ ਰਹਿੰਦੇ ਨੇ।”
ਬੁੱਢੀ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ’ਤੇ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਛਾ ਗਈ ਪਰ ਹਰੀਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਇਸ ਨਾਲ ਕੋਈ ਲੈਣਾ-ਦੇਣਾ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਬਿਨਾਂ ਕੁੱਝ ਸੋਚੇ ਸਮਝੇ ਉਸ ਦੂਜੇ ਕਾਗ਼ਜ਼ਾਂ ’ਤੇ ਨਜ਼ਰਾਂ ਗੱਡ ਲਈਆਂ। ਬੁੱਢੀ ਔਰ ਚੁੱਪ-ਚਾਪ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲ ਗਈ ਸੀ।
ਕਾਗ਼ਜ਼ ਪੱਤਰ ’ਤੇ ਦਸਤਖ਼ਤ ਕਰਾਉਣ ਨੂੰ ਸਰਪੰਚ ਤਾਂ ਜਲਦੀ ਮਿਲ ਗਿਆ, ਪਰ ਪਟਵਾਰੀ ਲੱਭਣ ਵਾਸਤੇ ਉਸਨੂੰ ਪੂਰੇ ਦਸ ਦਿਨ ਮਿਹਨਤ ਕਰਨੀ ਪਈ ਸੀ। ਜਦ ਪਟਵਾਰਖਾਨੇ ਜਾਂਦੀ ਤਾਂ ਉੱਤੇ ਤਾਲਾ ਲੱਗਾ ਹੁੰਦਾ। ਉਹ ਭਾਰੇ ਕਦਮੀਂ ਮੁੜ ਘਰ ਵੱਲ ਤੁਰ ਪੈਂਦੀ।
ਹਰੀਦਰਸ਼ਨ ਵੱਲੋਂ ਦੱਸੇ ਕਾਗ਼ਜ਼ਾਂ ’ਤੇ ਦਸਤਖ਼ਤ ਕਰਾਉਣ ਮਗਰੋਂ ਜਦੋਂ ਇਹ ਬੁੱਢੀ ਔਰਤ ਚੌਥੀ ਵਾਰ ਦਫ਼ਤਰ ਪੁੱਜੀ ਤਾਂ ਉਥੇ ਸੁੰਨ-ਸਾਨ ਪਈ ਸੀ। ਚਪੜਾਸੀ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਕੱਲ ਇੱਕ ਮੰਤਰੀ ਜੀ ਇੱਥੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ, ਸਾਰਾ ਸਟਾਫ਼ ਜਲਸੇ ਦੀਆਂ ਤਿਆਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਰੁੱਝਾਂ ਹੋਇਆ ਹੈ।
ਜਦੋਂ ਇਹ ਬੁੱਢੀ ਪੰਜਵੀਂ ਵਾਰ ਦਫ਼ਤਰ ਆਈ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ ਸਭ ਕੁਝ ਠੀਕ-ਠਾਕ ਲੱਗਾ ਸੀ। ਸਭ ਆਪਣੀ ਥਾਂ ’ਤੇ ਬੈਠੇ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਸ ਪਤੀ ਦੀ ਪੈਨਸ਼ਨ ਦੇ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਹਰੀਦਰਸ਼ਨ ਨੂੰ ਜਾ ਫੜਾਏ।
“ਮਾਈ, ਕਾਹਦੀ ਪੈਨਸ਼ਨ ਲੁਆਉਣ ਲੱਗੀ ਏਂ?” ਹਰੀਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਖਰਵ੍ਹੀਂ ਆਵਾਜ਼ ਹਰ ਵਾਰ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਵਾਰੀ ਵੀ ਬੁੱਢੀ ਨੂੰ ਦਹਿਲਾ ਗਈ।
“ਵੇ ਪੁੱਤਾ, ਮੇਰਾ ਮਾਲਕ ਅਜ਼ਾਦ ਹਿੰਦ ਫ਼ੌਜ ਵਿਚ ਸੀ, ਉਸਨੂੰ ਪੂਰਾ ਹੋਏ ਤਿੰਨ ਮਹੀਨੇ ਹੋ ਗਏ ਨੇ, ਉਹਦੀ ਪੈਨਸ਼ਨ ਏ।”
“ਕੋਈ ਧੀ ਪੁੱਤ ਨਹੀਂ ਤੇਰਾ?” ਹਰੀਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਥਾਣੇਦਾਰਾਂ ਵਾਲਾ ਦਬਕਾ ਸੀ। ਸਾਮੀ ਫਸਾਉਣ ਲਈ ਅਕਸਰ ਇਹ ਦਬਕਾ ਵਰਤਣ ਵਿਚ ਉਹ ਬਹੁਤ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸੀ।
“ਪੁੱਤ ਤਾਂ ਸੀ ਵੇ ਕਾਕਾ, ਉਹ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਨਾਲ ਹੋਈ ਲੜਾਈ ਮਗਰੋਂ ਘਰ ਨਹੀਂ ਪਰਤਿਆ।” ਬੁੱਢੀ ਨੇ ਉਦਾਸ ਲਹਿਜ਼ੇ ਵਿਚ ਕਿਹਾ ਸੀ ਪਰ ਉਸ ਅੱਖਾਂ ਨੂੰ ਗਿੱਲੀਆਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋਣ ਦਿੱਤਾ। ਦੇਸ਼ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦਿਆਂ ਪੁੱਤ ਦੀ ਮੌਤ ’ਤੇ ਉਸਨੂੰ ਅਥਾਹ ਮਾਣ ਸੀ।
“ਦੇਖ ਮਾਈ, ਸਾਨੂੰ ਤਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੁਝ ਮਿਲਣਾ ਨਹੀਂ, ਪਰ ਕਈ ਤੇਰੇ ਵਰਗੀਆਂ ਝੂਠੀਆਂ-ਸੱਚੀਆਂ ਪੈਨਸ਼ਨਾਂ ਲੁਆ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਇਨਕੁਆਰੀਆਂ ਭੁਗਤਦੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ।” ਹਰੀਦਰਸ਼ਨ ਨੇ ਸਾਮੀ ਫਸਾਉਣ ਲਈ ਆਖਰੀ ਤੀਰ ਛੱਡਿਆ ਸੀ।
ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਨੇ ਸਾਧ ਨੂੰ ਚੋਰ-ਉਚੱਕਾ ਕਹਿ ਦਿੱਤਾ ਹੋਵੇ, ਬੁੱਢੀ ਹਰਖ਼ੀ ਹੋਈ ਰੋਣ ਲੱਗ ਪਈ।
“ਦੇਖ ਮਾਈ, ਬਹੁਤੇ ਖੇਖਣ ਨਾ ਕਰ, ਕਾਗ਼ਜ਼ ਇੱਥੇ ਛੱਡ ਜਾ, ਸਰਕਾਰੀ ਕਾਰਵਾਈ ਹੁੰਦੇ ਟਾਈਮ ਲੱਗਦਾ ਹੈ।”
ਬੁੱਢੀ ਸੀ ਕਿ ਰੋਈ ਹੀ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਬੁੱਢੀ ਜੋ ਪੁੱਤਰ ਦੇ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋਣ ’ਤੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਰੋਈ, ਬੁੱਢੀ ਜਿਸਨੇ ਪਤੀ ਦੇ ਬਰਮਾ ਵਿੱਚ ਦਸ ਸਾਲ ਲਾਪਤਾ ਰਹਿਣ ਦੌਰਾਨ ਵੀ ਦਿਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਛੱਡਿਆ, ਬੁੱਢੀ ਜਿਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਅਤੇ ਪੁੱਤ ਦੀ ਕਮਾਈ ਦੀ ਕਮਾਈ ’ਤੇ ਅਥਾਹ ਮਾਣ ਸੀ, ਉਹ ਜਾਰੋ-ਜਾਰ ਰੋਈ ਜਾ ਰਹੀ ਸੀ। ਦਫ਼ਤਰ ਵਿਚ ਬੈਠੀ ਟਾਈਪਿਸਟ ਰੇਨੂੰ ਤੇ ਕਲਰਕ ਮਨਜੀਤੇ ਦੋਵੇਂ ਬੁੱਢੀ ਔਰਤ ਵੱਲ ਤਰਸ ਭਰੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨਾਲ ਵੇਖ ਰਹੀਆਂ ਸਨ, ਦਫ਼ਤਰ ਦੇ ਦੂਜੇ ਮੁਲਾਜ਼ਮਾਂ ਨੇ ਵੀ ਇਕ ਨਜ਼ਰ ਉਸ ਵੱਲ ਵੇਖਿਆ ਜੋ ਕੁਰਸੀ ਤੋਂ ਉੱਠ ਕੇ ਅੱਖਾਂ ਪੂੰਝਦੀ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਗਈ ਸੀ।
ਇਸ ਘਟਨਾ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਜਦੋਂ ਸ਼ਰਮਾ ਜੀ ਕੋਲ ਪੁੱਜੀ ਤਾਂ ਉਹ ਬੇਚੈਨ ਹੋ ਉੱਠੇ ਸਨ। ਹਰੀਦਰਸ਼ਨ ਦੀਆਂ ਜ਼ਿਆਦਤੀਆਂ ਬਾਰੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਕਈ ਸ਼ਿਕਾਇਤਾਂ ਮਿਲ ਚੁੱਕੀਆਂ ਸਨ, ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ ’ਤੇ ਉਸਨੂੰ ਕਦੀ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਿਹਾ। ਹਾਂ, ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਇਕੋ ਨਸੀਹਤਨੁਮਾ ਚਿਤਾਵਨੀ ਜ਼ਰੂਰ ਦਿੰਦੇ ਕਿ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਅਜਿਹਾ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਜਿਸ ਨਾਲ ਮੇਰਾ ਜਾਂ ਤੁਹਾਡਾ ਅਪਮਾਨ ਹੋਵੇ। ਕਦੀ ਵੀ ਕਿਸੇ ਦੀ ਜੇਬ ਕੱਟਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਾ ਕਰੋ।
ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੇ ਸ਼ਰਮਾ ਜੀ ਨੂੰ ਅੱਚਵੀ ਜਿਹਾ ਲਾ ਦਿੱਤੀ। ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਦਿਲ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਚਪੜਾਸੀ ਨੂੰ ਬੱਸ ਅੱਡੇ ਤੱਕ ਭੇਜਣ ਅਤੇ ਉਸ ਔਰਤ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਬੁਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਕਹਿਣ। ਕਈ ਚਿਰ ਉਹ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ ਟਹਿਲਦੇ ਰਹੇ। ਆਖਿਰ ਉਹਨਾਂ ਘੰਟੀ ਵਜਾਈ। ਚਪੜਾਸੀ ਆਇਆ। ਉਹਨਾਂ ਹਰੀਦਰਸ਼ਨ ਨੂੰ ਬੁਲਾਉਣ ਲਈ ਕਿਹਾ।
ਹਰੀਦਰਸ਼ਨ ਆਇਆ ਸੀ।
“ਸਾਅਬ ਮੈਨੂੰ ਬੁਲਾਇਆ?”
“ਹਾਂ, ਉਸ ਬੁੱਢੀ ਔਰ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਤੈਨੂੰ ਬੁਲਾਇਆ ਏ।”
ਉਹ ਸਮਝ ਗਿਆ ਕਿ ਉਸ ਘਟਨਾ ਦੀ ਖ਼ਬਰ ਸ਼ਰਮਾ ਜੀ ਤੱਕ ਪੁੱਜ ਗਈ ਏ।
“ਜੀ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਲੈ ਕੇ ਰੱਖ ਲਏ ਨੇ।” ਹਰੀਦਰਸ਼ਨ ਅੱਧੀ ਕੁ ਗੱਲ ਦੱਸ ਕੇ ਚੁੱਪ ਕਰ ਗਿਆ।
“ਦੇਖ ਬਈ ਹਰੀਦਰਸ਼ਨ! ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੌਮ ਨੂੰ ਰੌਸ਼ਨੀ ਦੇਣ ਲਈ ਆਪਣੀ ਚਰਬੀ ਬਾਲੀ ਹੋਵੇ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਹੁਣ ਹਨੇਰੇ ਵਿੱਚ ਰੱਖੀਏ ਤਾਂ ਇਹ ਇਨਸਾਫ਼ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ।” ਸ਼ਰਮਾ ਜੀ ਕਹਿੰਦੇ-ਕਹਿੰਦੇ ਭਾਵੁਕ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚੋਂ ਪਾਣੀ ਚਮਕ ਪਿਆ।
“ਉਹ ਬੁੱਢੀ ਔਰਤ ਰੋਂਦੀ ਕਾਹਤੋਂ ਗਈ ਆ?” ਸ਼ਰਮਾ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਧੇ ਘਟਨਾ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਣਾ ਹੀ ਠੀਕ ਸਮਝਿਆ।
“ਸਾਅਬ, ਹੈ ਤਾਂ ਜ਼ਨਾਨੀ ਆਖਰ, ਕੀ ਹੋਇਆ ਜੇ ਅਜ਼ਾਦੀ ਘੁਲਾਟੀਏ ਦੀ ਪਤਨੀ ਹੈ।” ਹਰੀਦਰਸ਼ਨ ਬਾਰੇ ਉਹਨਾਂ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਸੁਣ ਰੱਖਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਉਹ ਦੇਖ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਉਮੀਦ ਸੀ ਕਿ ਹਰੀਦਰਸ਼ਨ ਆਪਣੀ ਗ਼ਲਤੀ ਮੰਨ ਲਵੇਗਾ ਪਰ ਉਹ ਇੰਜ ਕਰਦਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾਪਦਾ।
“ਦੇਖ ਬਈ ਹਰੀਦਰਸ਼ਨ, ਇੰਜ ਇਸ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਚੱਲਣਾ।” ਸ਼ਰਮਾ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਸੁਣਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਸੀ ਕਿ ਜੇ ਹਰੀਦਰਸ਼ਨ ਨਾ ਸੁਧਰਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਵਿਰੁੱਧ ਕੋਈ ਕਾਰਵਾਈ ਵੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।
ਇੱਥੇ ਆ ਕੇ ਹਰੀਦਰਸ਼ਨ ਦੇ ਹਉਂ ਨੂੰ ਸੱਟ ਵੱਜੀ ਸੀ ਤੇ ਉਹ ਭਰਿਆ-ਪੀਤਾ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਗਿਆ ਸੀ।
ਸ਼ਰਮਾ ਜੀ ਨੂੰ ਇਸ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ ਇਹ ਅਹੁਦਾ ਸੰਭਾਲੇ ਨੂੰ ਸਾਲ ਕੁ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਸੀ। ਪੜ੍ਹਾਈ ਮਗਰੋਂ ਇਹ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਨੌਕਰੀ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਸ਼ਰਮਾ ਜੀ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਵਿਭਾਗ ਮਿਲ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿੰਨੀ ਮਰਜ਼ੀ ਕਮਾਈ ਕਰ ਲਵੋ। ਪਰ ਇਹ ਗੱਲ ਸ਼ਰਮਾ ਜੀ ਦੇ ਸੋਚ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਕਦੀ ਤਨਖਾਹ ਤੋਂ ਉਪਰ ਇੱਕ ਪੈਸਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਮਾਇਆ। ਕੰਮ ਕਰਾਉਣ ਆਏ ਬੰਦਿਆਂ ਤੋਂ ਜਾਂ ਹੇਠਲੇ ਮੁਲਾਜ਼ਮਾਂ ਤੋਂ ਮੂੰਹ ਪਾੜ ਕੇ ਹਿੱਸਾ ਕਿੰਜ ਮੰਗੀਦਾ ਹੈ, ਇਸਦੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਜਾਚ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਇਹ ਜਾਚ ਉਹ ਸਿੱਖਣਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਨ ਚਾਹੁੰਦੇ। ਬੱਸ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇੰਜ ਹੀ ਤਸੱਲੀ ਸੀ। ਸ਼ਰਮਾ ਜੀ ਦੇ ਸਾਥੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪੁਰਾਣੇ ਖ਼ਿਆਲਾਂ ਵਾਲਾ ਆਖਦੇ ਸਨ।
ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਹੀ ਸ਼ਰਮਾ ਜੀ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਇਹੋ ਜਿਹਾ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਕਦੇ ਲੋੜ ਪੈਣ ’ਤੇ ਵੀ ਝੂਠ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬੋਲਿਆ। ਕਾਲਜ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਵੋਟਾਂ ਪੈ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਵੋਟਾਂ ਲਈ ਕਾਲਜ ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਧੜੇ ਆਪੋ ਆਪਣਾ ਜ਼ੋਰ ਲਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਚੋਣਾਂ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਤਨਾਅ ਸੀ। ਅੰਦਰ ਵੋਟਾਂ ਪੈ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ਤੇ ਗੇਟ ਦੇ ਬਾਹਰ ਦੋਵੇਂ ਧੜੇ ਨਤੀਜੇ ਦਾ ਬੜੀ ਬੇਸਬਰੀ ਨਾਲ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਹਰ ਧੜੇ ਦੇ ਮੁੰਡੇ ਵੋਟ ਪਾ ਕੇ ਨਿਕਲ ਰਹੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵੋਟ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛ ਰਹੇ ਸਨ। ਜਦ ਸ਼ਰਮਾ ਜੀ ਆਏ ਤਾਂ ਇੱਕ ਧੜੇ ਦੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਨੇ ਸੁਆਲ ਕੀਤਾ ਸੀ,“ਕਿਉਂ ਸ਼ਰਮਾ ਜੀ, ਵੋਟ ਕਿਸਨੂੰ ਪਾਈ ਆ?”
ਸ਼ਰਮਾ ਜੀ ਨੇ ਵੋਟ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਉਹਨਾਂ ਮੁੰਡਿਆਂ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀ ਧੜੇ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਕੀਤਾ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਇਸ ਬਾਰੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਦੱਸ ਦਿੱਤਾ। ਜੁਆਬ ਸੁਣਕੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਦੀ ਭੀੜ ਵਿਚੋਂ ਗੁੱਸੇ ਵਿਚ ਆਏ ਕਿਸੇ ਨੇ ਤਾੜ ਕਰਦਾ ਥੱਪੜ ਸ਼ਰਮਾ ਜੀ ਦੇ ਮੂੰਹ ’ਤੇ ਜੜ ਦਿੱਤਾ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਥੱਪੜ ਖਾਣ ਦੀ ਘਟਨਾ ਕਈ ਦਿਨ ਕਾਲਜ ਵਿਚ ਚਰਚਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਬਣੀ ਰਹੀ। ਅਖੀਰ ਵਿਚ ਥੱਪੜ ਮਾਰਨ ਵਾਲਾ ਮੁੰਡਾ ਮੁਆਫ਼ੀ ਮੰਗ ਕੇ ਛੁੱਟਿਆ ਸੀ।
ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਵੇਖਦਿਆਂ ਸ਼ਰਮਾ ਜੀ ਦੇ ਦੋਸਤਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਤਨਾਅ ਵਿਚ ਖੜ੍ਹੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਅੱਗੇ ਸੱਚ ਬੋਲਣ ਦੀ ਕੋਈ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ ਫੁੱਲ ਹੁਰਾਂ ਵੀ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਝੂਠ ਬੋਲਣ ਨਾਲ ਇਹ ਘਟਨਾ ਟਾਲੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਸੀ। ਪਰ ਸ਼ਰਮਾ ਜੀ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹਨਾਂ ਉਸ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀ ਧਿਰ ਨੂੰ ਵੋਟ ਪਾਈ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਦੱਸ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।
ਸ਼ਰਮਾ ਜੀ ਦੀ ਆਦਤ ਨੂੰ ਵੇਖਦਿਆਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕਈ ਸਾਥੀ ਆਖਦੇ,“ਸ਼ਰਮਾ ਜੀ, ਲੰਘ ਚੁੱਕੇ ਵਕਤ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਛੱਡੋ, ਸਮੇਂ ਦੀ ਤੋਰ ਪਛਾਣੋ।”
ਸਾਥੀ ਬਹਿਸਣ ਦੀ ਰੌਂਅ ਵਿਚ ਹੁੰਦੇ ਪਰ ਸ਼ਰਮਾ ਜੀ ਕਦੀ ਨਾ ਬਹਿਸਦੇ। ਨਾ ਉਹ ਇਸਨੂੰ ਬਹਿਸਣ ਵਾਲਾ ਮਸਲਾ ਸਮਝਦੇ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਮੁਤਾਬਿਕ ਬਹਿਸ ਸਿਰਫ਼ ਉਸ ਗੱਲ ’ਤੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਪ੍ਰਤੀ ਸ਼ੰਕੇ ਜਾਂ ਭੁਲੇਖੇ ਹੋਣ। ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਗੱਲ ਸਿਰਫ਼ ਇਸ ਇਕ ਕਥਨ ਨਾਲ ਹੀ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦਿੰਦੇ,“ਮਿੱਤਰੋ, ਤੁਸੀਂ ਦੱਸੋ, ਝੂਠ ਕਦੀ ਸੱਚ ਬਣਿਆ?”
ਸ਼ਰਮਾ ਜੀ ਦਾ ਇਹੋ ਸੁਭਾਅ ਨੌਕਰੀ ਵੇਲੇ ਵੀ ਬਣਿਆ ਰਿਹਾ। ਜਦੋਂ ਉਹਨਾਂ ਇਥੇ ਆ ਕੇ ਅਹੁਦਾ ਸੰਭਾਲਿਆ ਤਾਂ ਚਾਰਜ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਅਫ਼ਸਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਤਜਰਬੇ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਦੱਸਦਿਆਂ ਸ਼ਰਮਾ ਜੀ ਨੂੰ ਖ਼ਬਰਦਾਰ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਜੇ ਉਹ ਪੰਜ-ਸੱਤ ਸਾਲ ਇਸ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿਚ ਅਰਾਮ ਨਾਲ ਕੱਟਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਹ ਦਫ਼ਤਰ ਦੇ ਦੋ ਬੰਦਿਆਂ ਹਰੀਦਰਸ਼ਨ ਅਤੇ ਇੰਦਰ ਤੋਂ ਸੁਚੇਤ ਰਹਿਣ ਅਤੇ ਹਰ ਹੀਲੇ ਇਹਨਾਂ ਨਾਲ ਬਣਾ ਕੇ ਰੱਖਣ। ਇਹ ਦੋ ਬੰਦੇ ਸਨ ਜਿਹੜੇ ਅਫ਼ਸਰ ਦੇ ਪੇਰ ਨਹੀਂ ਸਨ ਲੱਗਣ ਦਿੰਦੇ। ਦੋਵੇਂ ਯੂਨੀਅਨ ਦੇ ਲੀਡਨ ਸਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪਹੁੰਚ ਅਤੇ ਸੰਬੰਧ ਦੂਰ ਤੱਕ ਸਨ।
ਸ਼ਰਮਾ ਜੀ ਖ਼ੁਦ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਵਿਗਾੜਣਾ ਨਹੀਂ ਸਨ ਚਾਹੁੰਦੇ ਬਸ਼ਰਤੇ ਕਿ ਹਰ ਕੰਮ ਇਮਾਨਦਾਰੀ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਰਹੇ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਨੌਕਰੀ ਲੱਗਿਆ ਚਾਰ ਕੁ ਮਹੀਨੇ ਹੀ ਹੋਏ ਸਨ ਜਦੋਂ ਵੱਡੇ ਅਫ਼ਸਰ ਨੇ ਇਕ ਮੀਟਿੰਗ ਮਗਰੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕ ਲਿਆ ਸੀ।
“ਹੋਰ ਬਈ ਸੁਣਾ, ਕੀ ਹਾਲ ਹੈ ਤੇਰੇ ਦਫ਼ਤਰ ਦਾ?”
“ਠੀਕ ਹੈ ਜੀ।” 
“ਕਦੀ ਲੋੜ ਪਈ ਤਾਂ ਦੱਸੀਂ, ਘਬਰਾਈਂ ਨਾ।” ਵੱਡੇ ਅਫ਼ਸਰ ਦੀ ਹੱਲਾਸ਼ੇਰੀ ਨਾਲ ਸ਼ਰਮਾ ਜੀ ਕੁਝ ਹੋਰ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਹੋ ਗਏ।
“ਅੱਛਾ ਇੰਜ ਕਰੀਂ, ਤੇਰੇ ਦਫ਼ਤਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਦੁਕਾਨ ਹੈ ਨਾ, ਉਥੋਂ ਇਕ ਕੱਪੜੇ ਧੋਣ ਵਾਲੀ ਮਸ਼ੀਨ ਸਾਡੇ ਘਰ ਭਿਜਵਾ ਦੇਵੀਂ।”
“ਜੀ।” ਕਹਿਣ ਨੂੰ ਤਾਂ ਸ਼ਰਮਾ ਜੀ ਕਹਿ ਗਏ ਸਨ ਪਰ ਮਸ਼ੀਨ ਲੈਣ ਲਈ ਸੱਤ-ਅੱਠ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ। ਸ਼ਰਮਾ ਜੀ ਦੇ ਦਫ਼ਤਰ ਲਾਗੇ ਕੋਈ ਦੁਕਾਨ ਹੈ ਵੀ ਕਿ ਨਹੀਂ, ਇਸਦਾ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਤਾ। ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਹਫ਼ਤਾ ਕੁ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਹ ਕਾਫੀ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਰਹੇ। ਉਸ ਦਿਨ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹਰੀਦਰਸ਼ਨ ਕਿਸ ਕੰਮ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਕੋਲ ਬੈਠਾ ਸੀ ਤਾਂ ਉਹ ਦਫ਼ਤਰ ਦੇ ਦੂਜੇ ਮੁਲਾਜ਼ਮਾਂ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਬਾਰੇ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਚੱਲਦੀ-ਚੱਲਦੀ ਗੱਲ ਵੱਡੇ ਅਫ਼ਸਰ ਤੱਕ ਪੁੱਜ ਗਈ। ਹਰੀਦਰਸ਼ਨ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਸ ਅਫ਼ਸਰ ਨੇ ਪਿਛਲੇ ਥੋੜ੍ਹੇ ਜਿੰਨੇ ਅਰਸੇ ਵਿਚ ਲੱਖਾਂ ਰੁਪਏ ਇਕੱਠੇ ਕੀਤੇ ਹਨ।
ਸ਼ਰਮਾ ਜੀ ਨੂੰ ਉਸ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ’ਤੇ ਯਕੀਨ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆ ਰਿਹਾ।
“ਇਕ ਗੱਲ ਹੋਰ, ਵੱਡੇ ਸਾਅਬ ਨੇ ਅਸਲ ਵਿਚ ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲੋਂ ਕੱਪੜੇ ਧੋਣ ਵਾਲੀ ਮਸ਼ੀਨ ਨਹੀਂ ਮੰਗੀ ਸਗੋਂ ਪਿਛਲੇ ਚਾਰ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿਚ ਤੁਹਾਡੇ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੀ ਉਪਰਲੀ ਕਮਾਈ ਵਿਚੋਂ ਆਪਣਾ ਹਿੱਸਾ ਮੰਗਿਆ ਹੈ।” ਹਰੀਦਰਸ਼ਨ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਸੀ।
ਸ਼ਰਮਾ ਜੀ ਹੈਰਾਨ ਸਨ ਕਿ ਉਸ ਗੱਲ ਦਾ ਹਰੀਦਰਸ਼ਨ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਪਤਾ ਲੱਗ ਗਿਆ। ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਉਮੀਦ ਸੀ ਕਿ ਵੱਡਾ ਅਫ਼ਸਰ ਮਸ਼ੀਨ ਦੇ ਪੈਸੇ ਚਪੜਾਸੀ ਹੱਥ ਭਿਜਵਾ ਦੇਵੇਗਾ ਪਰ ਹਰੀਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣਨ ਮਗਰੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਆਸ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਉਹਨਾਂ ਸੋਚਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਵੱਡੇ ਅਫ਼ਸਰ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਕਹਿ ਦੇਣਗੇ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਕੋਈ ਰਿਸ਼ਵਤ ਨਹੀਂ ਲਈ ਅਤੇ ਨਾ ਉਹ ਲੈਣਗੇ। ਇਸ ਲਈ ਉਹ ‘ਹਿੱਸਾ ਪੱਤੀ’ ਦੇਣ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਨਹੀਂ।
ਉਹ ਬੜੀ ਉਲਝਣ ਵਿਚ ਸਨ, ਜਦੋਂ ਵੱਡੇ ਅਫ਼ਸਰ ਨੇ ਚਪੜਾਸੀ ਭੇਜ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬੁਲਾਇਆ ਸੀ। ਉਹ ਗਏ ਸਨ। ਵੱਡੇ ਅਫ਼ਸਰ ਨੇ ਦਫ਼ਤਰ ਦੇ ਹਾਲ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਤਾਕੀਦ ਕੀਤੀ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿਚ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ। ਕੱਪੜੇ ਧੋਣ ਵਾਲੀ ਮਸ਼ੀਨ ਬਾਰੇ ਉਹਨਾਂ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤੀ। ਸ਼ਰਮਾ ਜੀ ਖ਼ੁਦ ਇਸ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵੱਡੇ ਅਫ਼ਸਰ ਦਾ ਵਤੀਰਾ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਰੁੱਖਾ ਲੱਗਾ ਸੀ। ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਗੱਲ ਕਰਨ ਦਾ ਹੌਂਸਲਾ ਨਹੀਂ ਸਨ ਕਰ ਸਕੇ। ਦਫ਼ਤਰ ਵਿਚ ਕਿਸ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨਹੀਣਤਾ ਵੱਲ ਵੱਡੇ ਅਫ਼ਸਰ ਦਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਸੀ, ਉਹ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਸਨ ਸਕੇ।
ਜਦੋਂ ਸ਼ਰਮਾ ਜੀ ਆਪਣੇ ਦਫ਼ਤਰ ਪੁੱਜੇ ਤਾਂ ਹਰੀਦਰਸ਼ਨ ਉਹਨਾਂ ਵੱਲ ਇੰਜ ਵੇਖ ਰਿਹਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਸ਼ਰਮਾ ਜੀ ਨਾਲ ਹੋਈ ਬੀਤੀ ਬਾਰੇ ਸਭ ਕੁਝ ਜਾਣਦਾ ਹੋਵੇ। ਭਾਵੇਂ ਉਹਨਾਂ ਕੋਈ ਕਸੂਰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕੀਤਾ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਉਹ ਨੀਵੀਂ ਪਾ ਕੇ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿਚ ਜਾ ਬੈਠੇ ਸਨ।
ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੱਡੇ ਅਫ਼ਸਰ ਦਾ ਵਤੀਰਾ ਦਿਨ-ਬ-ਦਿਨ ਰੁੱਖਾ ਅਤੇ ਵਧੇਰੇ ਸਖ਼ਤ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ ਸੀ। ਹਰੀਦਰਸ਼ਨ ਨੇ ਕਈ ਵਾਰ ਸਲਾਹ ਵੀ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਸ਼ਰਮਾ ਜੀ ਥੋੜ੍ਹੀ ਜਿਹੀ ਰਕਮ ਲਿਫ਼ਾਫ਼ੇ ਵਿਚ ਪਾ ਕੇ ਵੱਡੇ ਅਫ਼ਸਰ ਦੇ ਮੇਜ਼ ’ਤੇ ਰੱਖ ਆਉਣ, ਪਰ ਸ਼ਰਮਾ ਜੀ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿਸ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਬਣੇ ਸਨ ਕਿ ਆਖਦੇ ਸਨ ਕਿ ਇੰਜ ਕਰਦਿਆਂ ਉਹ ਆਤਮ-ਗਿਲਾਨੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਸ਼ਰਮਾ ਜੀ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਤੋਂ ਹੋਰ ਵੀ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨੀ ਸੀ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਵੱਡੇ ਅਫ਼ਸਰ ਦੇ ਰੁੱਖੇ ਵਤੀਰੇ ਤੋਂ ਹਰੀਦਰਸ਼ਨ ਤੇ ਉਸਦੇ ਸਾਥੀ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਣੂ ਸਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿਚ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਵਿੱਚ ਕਾਫੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ। ਕਈ ਵਾਰੀ ਉਹ ਵਕਤੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਹੌਂਸਲਾ ਵੀ ਛੱਡ ਜਾਂਦੇ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਉਹ ਕਦੇ ਸੱਚ ਝੂਠ ਦੀ ਪਛਾਣ ਨਹੀਂ ਸੀ ਭੁੱਲੇ।
ਉਸ ਦਿਨ ਤਾਂ ਹਰੀਦਰਸ਼ਨ ਨੇ ਹੱਦ ਹੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਮ੍ਰਿਤਕ ਅਜ਼ਾਦੀ ਘੁਲਾਟੀਏ ਦੀ ਬੁੱਢੀ ਪਤਨੀ ਤੋਂ ਵੀ ਅਸਿੱਧੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ‘ਮਿਹਨਤਾਨਾ’ ਮੰਗ ਲਿਆ ਸੀ। ਇਸ ਮਸਲੇ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿਚ ਵਿਵਾਦ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਹਰੀਦਰਸ਼ਨ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੇ ਸ਼ਰਮਾ ਜੀ ਦੇ ਪੱਖ ਨੂੰ ਹੋਰ ਦਾ ਹੋਰ ਦਾ ਹੋਰ ਬਣਾ ਕੇ ਯੂਨੀਅਨ ਤੱਕ ਪੁਚਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਹੜਤਾਲ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ।
ਅੱਜ ਹੜਤਾਲ ਦਾ ਤੀਜਾ ਦਿਨ ਸੀ। ਬਾਹਰ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਸ਼ਰਮਾ ਜੀ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਨਾਅਰੇਬਾਜ਼ੀ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਜਿਹੜੇ ਬੰਦੇ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਵੀ ਸਨ, ਕਮਰਿਆਂ ਨੂੰ ਤਾਲੇ ਮਾਰ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਬਾਹਰ ਹੀ ਡੱਕ ਲਿਆ। 
ਸ਼ਰਮਾ ਜੀ ਖਿੜਕੀ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਹੁੰਦੀ ਹੁੱਲੜਬਾਜ਼ੀ ਨੂੰ ਦੇਖ ਰਹੇ ਸਨ ਜਦੋਂ ਵੱਡੇ ਅਫ਼ਸਰ ਦਾ ਫ਼ੋਨ ਆਇਆ। ਉਹਨਾਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਸ ਇਸ ਮਾਮੂਲੀ ਮਸਲੇ ਨੂੰ ਏਨਾ ਵੱਡਾ ਨਹੀਂ ਬਣਨ ਦਿੱਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ। ਜਿਵੇਂ ਨਾ ਕਿਵੇਂ ਮੁਲਾਜ਼ਮਾਂ ਨੂੰ ਮਾਨ ਕੇ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ।
ਸ਼ਰਮਾ ਜੀ ਤਾਂ ਆਪ ਇਹੋ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਪਰ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਮੰਗ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ ਸ਼ਰਮਾ ਜੀ ਹਰੀਦਰਸ਼ਨ ਨਾਲ ਕੀਤੇ ਦੁਰਵਰਤਾਉ ਦੀ ਮੁਆਫ਼ੀ ਮੰਗਣ। ਸ਼ਰਮਾ ਜੀ ਨੇ ਕਿਸ ਨਾਲ ਕਦੋਂ ਮਾੜਾ ਵਰਤਾਉ ਕੀਤਾ ਹੈ, ਇਹ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ੁਦ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਤਾ।
ਆਪੋ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਕਰਾਉਣ ਆਏ ਲੋਕ ਦੁਪਹਿਰ ਤੱਕ ਉਡੀਕ ਕੇ ਘਰੋ-ਘਰੀ ਵਾਪਸ ਚਲੇ ਗਏ, ਉਹ ਬੁੱਢੀ ਔਰਤ ਵੀ ਬੜੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਨਾਲ ਕਮਰ ’ਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖ ਕੇ ਤੁਰਦੀ ਚਲੀ ਗਈ ਸੀ।
ਸ਼ਾਮ ਦੇ ਤਿੰਨ ਕੁ ਵਜੇ ਦਾ ਸਮਾਂ ਸੀ ਜਦੋਂ ਵੱਡੇ ਅਫ਼ਸਰ ਦਾ ਫ਼ੋਨ ਆਇਆ ਸੀ। ਬਾਹਰ ਸ਼ਰਮਾ ਜੀ ਵਿਰੁੱਧ ਨਾਅਰੇਬਾਜ਼ੀ ਹੋ ਰਹੀ ਸ।ਿ ਉਹਨਾਂ ਖਿੜਕੀ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਫ਼ੋਨ ਚੁੱਕਿਆ। ਵੱਡੇ ਅਫ਼ਸਰ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਕਾਫ਼ੀ ਸਖ਼ਤ ਸੀ, ਉਹਨਾਂ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਹਰ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਹੜਤਾਲ ਅੱਜ ਹੀ ਖ਼ਤਮ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ। ਇਸ ਵਾਰ ਵੱਡੇ ਅਫ਼ਸਰ ਨੇ ਸਲਾਹ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਹੁਕਮ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।
ਅਜੀਬ ਸਨ ਇਹ ਹਾਲਾਤ ਜਿਸ ਵਿਚ ਸ਼ਰਮਾ ਜੀ ਢੁਕਵੇਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਬੈਠ ਰਹੇ। ਉਹ ਕਾਫੀ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨ ਸਨ। ਹੜਤਾਲ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਨ ਲਈ ਉਹ ਕਿਸਦੇ ਹੱਥ ਸੱਦਾ ਭੇਜਣ, ਦਫ਼ਤਰ ਵਿਚ ਤਾਂ ਕੋਈ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਹਰੀਦਰਸ਼ਨ ਹੁਰਾਂ ਨੇ ਚਪੜਾਸੀ ਨੂੰ ਵੀ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆਉਣ ਦਿੱਤਾ। ਉਪਰੋਂ ਵੱਡੇ ਅਫ਼ਸਰ ਦਾ ਹੁਕਮ ਕਿ ਹੜਤਾਲ ਹੁਣੇ ਹੀ ਖ਼ਤਮ ਕਰਵਾਈ ਜਾਵੇ। ਇਧਰ ਬਿਨਾਂ ਸਾਹ ਲਏ ਲਗਾਤਾਰ ਨਾਅਰੇਬਾਜ਼ੀ ਕਰ ਰਹੇ ਮੁਲਾਜ਼ਮ! ਇਹ ਪਹਿਲਾ ਮੌਕਾ ਸੀ ਜਦੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਉਤਸ਼ਾਹ ਖਤਮ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਹ ਨਿਰਾਸ਼ ਹੋ ਗਏ, ਬਹੁਤ ਹੀ ਨਿਰਾਸ਼! ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਵਜੂਦ ਖ਼ਤਮ ਹੁੰਦਾ ਜਾਪਿਆ।
ਅਚਾਨਕ ਉਹ ਉੱਠ ਕੇ ਬਾਹਰ ਵੱਲ ਤੁਰ ਪਏ ਜਿੱਥੇ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਹੜਤਾਲ ’ਤੇ ਬੈਠੇ ਨਾਅਰੇਬਾਜ਼ੀ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਹਰੀਦਰਸ਼ਨ ਤੇ ਦੂਜੇ ਸਾਰੇ ਸ਼ਰਮਾ ਜੀ ਵੱਲ ਦੇਖਣ ਲੱਗ ਪਏ ਸਨ। ਸਾਰੇ ਚੁੱਪ ਸਨ। ਸ਼ਰਮਾ ਜੀ ਹੁਣ ਕੀ ਕਹਿਣਗੇ, ਇਹ ਜਾਣਨ ਲਈ ਉਤਸੁਕ ਸਨ। ਕੋਈ ਵੀ ਨਹੀਂ ਬੋਲ ਰਿਹਾ ਸੀ।
“ਮਿਸਟਰ ਸ਼ਰਮਾ-ਮੁਰਦਾਬਾਦ।” ਖ਼ਲਾਅ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਨਾਅਰਾ ਗੂੰਜਿਆ ਸੀ......
ਇਹ ਆਵਾਜ਼ ਸ਼ਰਮਾ ਜੀ ਦੀ ਆਪਣੀ ਸੀ..........

-0-

ਬਣਵਾਸ ਬਾਕੀ ਹੈ.......... ਕਹਾਣੀ / ਭਿੰਦਰ ਜਲਾਲਾਬਾਦੀ


ਸਵੇਰੇ ਅੱਠ ਕੁ ਵਜੇ ਪੁਲੀਸ ਨੇ ਛਾਪਾ ਮਾਰ ਕੇ ਕੁਝ ਬੱਚੇ ਮਜਦੂਰੀ ਕਰਦੇ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਲਏ। ਕੋਈ ਢਾਬੇ ਤੋਂ ਬਰਤਨ ਸਾਫ਼ ਕਰਦਾ, ਕੋਈ ਗੰਦ ਦੇ ਢੇਰ ਤੋਂ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੇ ਬੈਗ ਇਕੱਠੇ ਕਰਦਾ ਅਤੇ ਕੋਈ ਕਿਸੇ ਦੁਕਾਨ 'ਤੇ ਚੱਕਣ-ਧਰਨ ਕਰਦਾ ਫ਼ੜ ਕੇ ਪੁਲੀਸ ਨੇ ਜਿਪਸੀ ਵਿਚ ਬਿਠਾ ਲਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਠਾਣੇ ਲਿਆ ਤਾੜਿਆ। ਉੱਜੜੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਅਤੇ ਪਿਲੱਤਣ ਫ਼ਿਰੇ ਚਿਹਰਿਆਂ ਵਾਲੇ ਬੱਚੇ ਸਹਿਮੇਂ ਹੋਏ ਸਨ। ਗੌਰਮਿੰਟ ਵੱਲੋਂ ਸਖ਼ਤ ਹਦਾਇਤ ਸੀ ਕਿ 'ਬਾਲ-ਮਜਦੂਰੀ' ਗ਼ੈਰ ਕਾਨੂੰਨੀ ਹੈ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਖੇਡਣ-ਮੱਲਣ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਮਾਪੇ ਅਤੇ ਹੋਰ ਲੋਕ ਇਹਨਾਂ ਤੋਂ ਮਿਹਨਤ-ਮਜਦੂਰੀ ਕਰਵਾ ਕੇ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਅਤੇ ਭਵਿੱਖ ਤਬਾਹ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਕੁਝ ਬੁੱਧੀਜੀਵੀਆਂ ਨੇ ਵੀ ਬਾਲ-ਮਜਦੂਰੀ 'ਤੇ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ-ਰਸਾਲਿਆਂ ਵਿਚ ਲੇਖ ਲਿਖ ਕੇ ਛੱਤ ਸਿਰ 'ਤੇ ਚੁੱਕ ਲਈ ਸੀ। ਗੌਰਮਿੰਟ ਇਸ ਪੱਖੋਂ ਸੁਚੇਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਹਫ਼ੜਾ-ਦਫ਼ੜੀ ਵਿਚ ਫ਼ੜੋ-ਫ਼ੜੀ ਦਾ ਸਿਲਸਲਾ ਚੱਲ ਪਿਆ ਸੀ। ਗੌਰਮਿੰਟ ਨੇ ਬਾਲ-ਮਜਦੂਰੀ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾ ਕੇ ਐਲਾਨ ਕੀਤਾ ਸੀ ਕਿ ਹਰ ਕੰਮ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਮਾਲਕ ਨੂੰ ਇਹ ਪੱਕਾ ਪਤਾ ਕਰ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਬੱਚਾ ਵਾਕਿਆ ਹੀ 14 ਸਾਲ ਤੋਂ ਉਪਰ ਹੈ? ਅਗਰ ਕੋਈ ਬੱਚਾ 14 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਤੋਂ ਹੇਠ ਕਿਸੇ ਕੋਲ ਮਜਦੂਰੀ ਕਰਦਾ ਫ਼ੜਿਆ ਗਿਆ, ਤਾਂ ਚਲਾਣ ਕੱਟਿਆ ਜਾਵੇਗਾ! ਕੰਮ ਕਰਵਾਉਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਭਾਰੀ ਜ਼ੁਰਮਾਨਾਂ ਅਤੇ ਜੇਲ੍ਹ ਦੀ ਸਜ਼ਾ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ! ਫ਼ੈਸਲਾ ਸੁਣ ਕੇ ਲੋਕ ਡਰ ਨਾਲ ਠਠੰਬਰ ਗਏ ਸਨ। 
ਅੱਜ ਸਵੇਰੇ-ਸਵੇਰੇ ਪੰਜ ਬੱਚੇ ਅਤੇ ਤਿੰਨ ਢਾਬਿਆਂ ਵਾਲੇ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਲਏ ਗਏ ਸਨ। ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਦੇ ਨੁਮਾਇੰਦੇ ਬੁਲਾ ਕੇ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਦਾ ਢਿੱਡ ਭਰਨ ਵਾਸਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਬਰਾਂ ਵੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸਨ। ਢਾਬਿਆਂ ਦੇ ਮਾਲਕ ਅਤੇ ਬੱਚੇ ਪੁਲੀਸ ਠਾਣੇ ਹੱਥ ਜੋੜੀ, ਫ਼ਰਿਆਦੀ ਬਣੇ ਬੈਠੇ ਸਨ। ਪਰ ਪੁਲੀਸ ਕਰਮਚਾਰੀ ਆਪਣੀ ਕਾਰਵਾਈ ਵਿਚ ਮਸਰੂਫ਼ ਸਨ। ਢਾਬੇ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ 'ਚਲਾਣ' ਕੱਟ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਖਹਿੜਾ ਤਾਂ ਛੁੱਟ ਗਿਆ। ਪਰ ਹੁਣ ਵਾਰੀ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਆ ਗਈ। ਹੁਣ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅਤੇ-ਪਤੇ ਲੈ ਕੇ ਪੁਲੀਸ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮਾਂ-ਬਾਪ ਨੂੰ ਬੁਲਾਉਣ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਬਸਤੀ ਵਿਚ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ। ਉਹ ਸੁਨੇਹਾਂ ਮਿਲਦਿਆਂ ਸਾਰ ਹੀ ਬੱਚਿਆਂ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਨਿੱਘਰੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਠਾਣੇ ਪਹੁੰਚ ਗਏ ਅਤੇ ਬਹੁੜੀਆਂ ਘੱਤਦੇ ਠਾਣਾਂ ਮੁਖੀ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਵਿਚ ਜਾ ਡਿੱਗੇ।
"ਸਾਨੂੰ ਮਾਫ਼ ਕਰੋ ਸਰਕਾਰ ਜੀ! ਸਾਨੂੰ ਮਾਫ਼ ਕਰੋ! ਅਸੀਂ ਗਰੀਬ ਲੋਕ! ਸਾਨੂੰ ਬਖ਼ਸ਼ ਲਵੋ ਸਰਕਾਰ!" 
ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਮਿੰਨਤਾਂ ਅਤੇ ਤਰਲਿਆਂ ਦਾ ਠਾਣਾਂ-ਮੁਖੀ 'ਤੇ ਕੋਈ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। 
"ਤੁਹਾਨੂੰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕਿ ਬਾਲ ਮਜਦੂਰੀ ਕਰਵਾਉਣੀ ਗ਼ੈਰ ਕਾਨੂੰਨੀ ਹੈ?"
"ਸਰਕਾਰ ਕੀ ਕਰੀਏ? ਮਹਿੰਗਾਈ ਦੇਖੋ ਕਿੱਥੇ ਪਹੁੰਚ ਗਈ ਏ! ਘਰ ਦਾ ਤੋਰਾ ਵੀ ਤਾਂ ਕਿਵੇਂ ਨਾ ਕਿਵੇਂ ਤੋਰਨਾ ਹੀ ਹੋਇਆ? ਹੋਰ ਸਾਡੇ ਪਾਸ ਕੋਈ ਸਾਧਨ ਨਹੀਂ, ਕੀ ਕਰੀਏ?"
"ਇਹਦੀ ਸਜ਼ਾ ਪਤਾ ਕਿੰਨੀ ਏ?" ਆਖ ਕੇ ਠਾਣਾਂ ਮੁਖੀ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਫ਼ੂਕ ਵੀ ਕੱਢ ਧਰੀ। ਹੁਣ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕੰਨਾਂ ਵਿਚ ਜੇਲ੍ਹ ਦੀਆਂ ਸਲਾਖਾਂ ਕੀਰਨੇ ਪਾਉਣ ਲੱਗੀਆਂ। ਕੰਧਾਂ ਡਰਾਉਣ ਲੱਗੀਆਂ।
"ਸਰਦਾਰ ਜੀ, ਇਕ ਵਾਰੀ ਮਾਫ਼ ਕਰ ਦਿਓ, ਮੁੜ ਇਹ ਗਲਤੀ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ!" ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜੁੜੇ ਹੱਥ ਹੋਰ ਕੱਸੇ ਗਏ।
ਖ਼ੈਰ, ਮੁਆਫ਼ੀਨਾਮੇਂ 'ਤੇ ਦਸਤਖ਼ਤ ਕਰਵਾ ਕੇ ਠਾਣੇਦਾਰ ਨੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮਾਂ-ਬਾਪ ਨਾਲ ਘਰ ਨੂੰ ਤੋਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਨਾਲ ਦੀ ਨਾਲ ਸਖ਼ਤ ਹਦਾਇਤ ਵੀ ਜਾਰੀ ਕੀਤੀ ਸੀ ਕਿ ਅਗਰ ਇਸ ਅਪਰਾਧ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਦੁਹਰਾਇਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਕੇਸ ਦਰਜ ਕਰਕੇ ਸਿੱਧਾ ਹਵਾਲਾਤ ਵਿਚ ਦੇ ਦਿੱਤੇ ਜਾਉਗੇ! ਉਹ ਬੇਨਤੀਆਂ ਕਰਦੇ ਅਤੇ ਖ਼ਿਮਾਂ ਜਾਚਨਾ ਮੰਗਦੇ ਘਰ ਨੂੰ ਤੁਰ ਗਏ।
ਬਾਲ-ਮਜਦੂਰੀ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦੇ ਬਣੇ ਨਵੇਂ ਕਾਨੂੰਨ ਨੇ ਗ਼ਰੀਬ ਬੱਚਿਆਂ ਅਤੇ ਮਾਪਿਆਂ ਨੂੰ ਘਰ ਚਲਾਉਣ ਦਾ ਫ਼ਿਕਰ ਪਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਬਾਲ-ਮਜਦੂਰੀ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਕਾਨੂੰਨ ਤਾਂ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ, ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਾੜੀ ਮੋਟੀ ਆਮਦਨ ਦੇ ਸੋਮੇਂ-ਸਾਧਨ ਵੀ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰਵਾਉਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਸਨ। ਮੁਫ਼ਤ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਵਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ। ਸਰਕਾਰ ਇਹ ਨਹੀਂ ਸੋਚ ਰਹੀ ਸੀ ਕਿ ਇਕੱਲੇ ਬਾਲ-ਮਜਦੂਰੀ ਦੇ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾ ਕੇ ਮਾਮਲਾ ਸਿੱਧ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹੋ ਸਕਣਾਂ! ਜਿੰਨੀ ਦੇਰ ਬਿਮਾਰੀ ਦੀ ਜੜ੍ਹ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪੁੱਟਿਆ ਜਾਂਦਾ, ਬਿਮਾਰੀ ਕਦੇ ਕਾਬੂ ਹੇਠ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆ ਸਕਦੀ! ਪਹਿਲਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਮੁਫ਼ਤ ਪੜ੍ਹਾਈ, ਕੁੱਲੀ, ਗੁੱਲੀ ਅਤੇ ਜੁੱਲੀ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ। ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਇਹ ਸਿਰਾਂ 'ਚ ਕਿੱਲੇ ਵਾਂਗ ਠੋਕਿਆ ਕਾਨੂੰਨ ਕੈਂਸਰ ਦੇ ਮਰੀਜ਼ ਲਈ ਦਰਦ ਨਾਸ਼ਕ ਗੋਲੀਆਂ ਹੀ ਸਾਬਤ ਹੋਣੀਆਂ ਸਨ, ਜਿੰਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਬਿਮਾਰੀ ਹੋਰ ਵੀ ਅਸਾਧ ਬਣਾ ਦੇਣੀ ਸੀ। ਗੌਰਮਿੰਟ ਨੂੰ ਸ਼ਾਇਦ ਇਹ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਤਾ ਕਿ ਜਿੰਨਾਂ ਚਿਰ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ, ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ ਅਤੇ ਖਾਣੇ ਦਾ ਯੋਗ ਪ੍ਰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਬਾਲ-ਮਜਦੂਰੀ ਹੁੰਦੀ ਰਹਿਣੀ ਸੀ। ਪਹਿਲਾਂ ਗੌਰਮਿੰਟ ਨੂੰ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰੀਵਾਰਾਂ ਦੀ ਮਾਲੀ ਹਾਲਤ ਦਾ ਜਾਇਜ਼ਾ ਲੈ ਕੇ ਸਹੂਲਤਾਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਸਨ, ਨਾ ਕਿ ਗ਼ਰੀਬ ਲੋਕਾਂ ਉੱਪਰ ਬਾਲ-ਮਜਦੂਰੀ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿਚ ਕਾਨੂੰਨ ਠੋਸਣਾਂ! ਇਹ ਕੋਈ ਸਾਰਥਿਕ 'ਹੱਲ' ਨਹੀਂ ਸੀ!
ਹਫ਼ਤੇ ਕੁ ਬਾਅਦ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਵਿਚ ਇਕ ਹੋਰ ਖ਼ਬਰ ਆਈ: 
"ਤਿੰਨ ਬੱਚੇ ਬੈਂਕ ਵਿਚ ਚੋਰੀ ਕਰਦੇ ਕਾਬੂ! ਪੰਜ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਗੈਂਗ ਕਰਦਾ ਸੀ ਵਾਰਦਾਤਾਂ! ਪੁਲੀਸ ਵੱਲੋਂ ਬਾਕੀਆਂ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿਚ ਛਾਪੇ!"
ਖ਼ਬਰ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਾਹ ਸੂਤ ਲਏ।
ਪੰਜ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਮਾਪੇ ਪੁਲੀਸ ਨੇ ਠਾਣੇਂ ਲਿਆ ਸੁੱਟੇ ਅਤੇ ਕੁੱਟ ਕੇ ਮੱਛੀਓਂ ਮਾਸ ਕਰ ਦਿੱਤੇ। ਮਾਪੇ ਫ਼ਿਰ ਹੱਥ ਜੋੜਨ ਅਤੇ ਤਰਲੇ ਕਰਨ ਵਿਚ ਜੁਟੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਪਰ ਪੁਲੀਸ ਵਾਲੇ ਮਾਪਿਆਂ 'ਤੇ ਘੋਰ ਖਿਝੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਕੁੱਟ ਮਾਰ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਬਹੁਤ ਕੀਤੀ ਜਾ ਚੁੱਕੀ ਸੀ।
ਦੁਪਿਹਰੋਂ ਬਾਅਦ ਬਸਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਠਾਣੇਂ ਆਇਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਗੱਲ ਬਾਤ ਕੀਤੀ।
"ਪ੍ਰਧਾਨ ਜੀ, ਇਹ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਉਕਸਾ ਕੇ ਚੋਰੀ ਕਰਵਾਉਂਦੇ ਨੇ, ਛੱਡ ਕਿਵੇਂ ਦੇਈਏ?" ਠਾਣੇਦਾਰ ਨੇ ਨੱਕ ਵਿਚੋਂ ਠੂੰਹੇਂ ਸੁੱਟੇ।
"ਮੇਰੀ ਬੇਨਤੀ ਸੁਣੋ, ਸਰਕਾਰ! ਜਦ ਬੱਚੇ ਮਜਦੂਰੀ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਭੱਠਿਆਂ 'ਤੇ ਇੱਟਾਂ ਢੋਂਹਦੇ ਜਾਂ ਇੱਟਾਂ ਪੱਥਦੇ ਸਨ, ਉਸ ਟਾਈਮ ਗੌਰਮਿੰਟ ਨੇ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕੰਮ ਕਰਨ ਤੋਂ ਸਖ਼ਤੀ ਨਾਲ ਵਰਜ ਦਿੱਤਾ। ਨਾ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਸਹੂਲਤ ਮਿਲੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਖਾਣ ਪੀਣ, ਦੁਆਈ ਜਾਂ ਰਹਾਇਸ਼ ਦਾ ਹੀਲਾ ਕੀਤਾ। ਆਹ ਮੁੰਡਾ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਗੈਂਗ ਦਾ ਮੁਖੀ ਬਣਾਈ ਬੈਠੇ ਓ, ਇਹਦੀ ਮਾਂ ਬਿਮਾਰੀ ਖੁਣੋਂ ਮਰਨ ਕਿਨਾਰੇ ਹੈ, ਉਹਦੀ ਵੀਹ ਰੁਪਏ ਦੀ ਤਾਂ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਦੁਆਈ ਆਉਂਦੀ ਹੈ! ਇਹ ਢਾਬੇ 'ਤੇ ਬਰਤਨ ਮਾਂਜ ਕੇ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦੀ ਦੁਆਈ ਦਾ ਖ਼ਰਚਾ ਚਲਾਉਂਦਾ ਸੀ ਤੇ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਨਵਾਂ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾ ਕੇ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਉਹ ਮਜਦੂਰੀ ਵਾਲਾ ਰਸਤਾ ਵੀ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਦੱਸੋ ਇਹ ਹੁਣ ਚੋਰੀ ਕਰਕੇ ਆਪਣਾ ਡੰਗ ਨਹੀਂ ਟਪਾਉਣਗੇ ਤਾਂ ਕੀ ਕਰਨਗੇ? ਇਹ ਐਸ਼-ਪ੍ਰਸਤੀ ਵਾਸਤੇ ਚੋਰੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਜਨਾਬ! ਇਹ ਆਪਣਾ ਪੇਟ ਪਾਲਣ ਲਈ ਤੇ ਆਪਣੇ ਬਿਮਾਰ ਮਾਂ-ਪਿਉ ਦੀ ਦੁਆਈ ਖ਼ਰੀਦਣ ਵਾਸਤੇ ਚੋਰੀ ਕਰਦੇ ਐ!! ਹੁਣ ਤੁਸੀਂ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ 'ਚ ਗੈਂਗ ਬਣਾਈ ਚੱਲੋ ਤੇ ਚਾਹੇ ਗੈਂਗ ਦੇ ਮੁਖੀ! ਸੱਚੀ ਗੱਲ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦੱਸ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਬਾਕੀ ਕੰਮ ਹੁਣ ਤੁਹਾਡਾ ਹੈ ਮਹਾਰਾਜ!"
ਠਾਣੇਦਾਰ ਚੁੱਪ ਧਾਰ ਗਿਆ।
ਪ੍ਰਧਾਨ ਦੀ ਗੱਲ ਸੱਚੀ ਹੀ ਤਾਂ ਸੀ।
"ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਮੇਰੀ ਇਕ ਬੇਨਤੀ ਮੰਨੋ ਤਾਂ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਘਰੀਂ ਜਾ ਕੇ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਗ਼ਰੀਬੀ ਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਮਾਪਿਆਂ ਦੀ ਸਿਹਤ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਲਾਓ ਤੇ ਫ਼ੇਰ ਲੇਖਾ ਜੋਖਾ ਕਰੋ! ਤੇ ਨਾਲ ਦੀ ਨਾਲ ਇਹ ਵੀ ਜਾਂਚ ਕਰ ਲਿਓ ਕਿ ਇਹ ਚੋਰੀ ਕਰਕੇ ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਆਲੀਸ਼ਾਨ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜਿਉਂਦੇ ਨੇ! ਤੇ ਨਹੀਂ ਸਰਕਾਰ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਜਾਂ ਤਾਂ ਬਖ਼ਸ਼ੋ, ਤੇ ਜਾਂ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰ ਤੋਂ ਮਾਲੀ ਮੱਦਦ ਦਿਵਾਓ, ਤੇ ਜਾਂ ਫ਼ੇਰ ਉਹੀ ਮਿਹਨਤ ਮਜਦੂਰੀ ਕਰਨ ਦਿਓ, ਜਿਹੜੀ ਇਹ ਪਹਿਲਾਂ ਕਰਦੇ ਸੀ! ਹੋਰ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਇਲਾਜ ਨਹੀਂ ਸਰਕਾਰ! ਖ਼ਾਰਿਸ਼ ਦੀ ਬਿਮਾਰੀ ਵਾਲਾ ਤਾਂ ਖੁਰਕ ਕਰੂ ਹੀ ਕਰੂ ਜਨਾਬ! ਉਹਦੇ ਕੋਈ ਵੱਸ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ! ਖੁਰਕ ਕਰਨਾ ਉਹਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਕੋਈ ਸ਼ੌਕ ਨਹੀਂ!"
"ਪਰ ਗੁਨਾਂਹ ਤਾਂ ਗੁਨਾਂਹ ਹੀ ਹੈ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸਾਹਿਬ! ਇਹਨਾਂ ਨੇ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਕੀਤੀ ਹੈ!" ਠਾਣੇਦਾਰ ਨੇ ਕਿਹਾ ਤਾਂ ਪ੍ਰਧਾਨ ਹੱਸ ਪਿਆ।
"ਕਰੋੜਾਂ ਦੀ ਡਰੱਗ ਵੇਚਣ ਵਾਲੇ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਜਨਾਬ? ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮਗਰ ਪੈਸਾ ਤੇ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ਾਂ ਪਾਣੀ ਵਾਂਗ ਤੁਰੀਆਂ ਆਉਂਦੀਐਂ! ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਗਰੀਬਾਂ ਦੇ ਪੱਲੇ ਤਾਂ ਸੱਚ ਬੋਲਣ ਜਾਂ ਹੱਥ ਜੋੜਨ ਤੋਂ ਬਿਨਾ ਕੱਖ ਨਹੀਂ! ਚੋਰੀ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਦੂਜਾ ਰਸਤਾ ਹੀ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ! ਜਾਂ ਤਾਂ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਘਰ ਚਲਾਉਣ ਦਾ ਹੋਰ ਰਸਤਾ ਦੱਸ ਦਿਓ, ਉਸ ਰਸਤੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਤੋਰਨਾ ਮੇਰਾ ਕੰਮ!" ਚਾਹੇ ਉਹ ਇਹਨਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਸੀ, ਪਰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਦੀਆਂ ਇਹਨਾਂ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਠਾਣਾ-ਮੁਖੀ ਕੋਲ ਕੋਈ ਉੱਤਰ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਸੋਚ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਗ਼ਰੀਬਾਂ ਲਈ ਅਜੇ ਬਣਵਾਸ ਬਾਕੀ ਸੀ। ਉਹ ਕਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਦੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਸੱਚੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਵੱਲ ਅਤੇ ਕਦੇ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕੀਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਵੱਲ ਦੇਖ ਰਿਹਾ ਸੀ।

***

ਮਨੀਪਲਾਂਟ..... ਵਿਅੰਗ / ਗੁਰਦੀਪ ਖੁਰਮੀ ਹਿੰਮਤਪੁਰਾ


ਪੈਸਾ ਵੀ ਕੀ ਸ਼ੈਅ ਹੈ? ਜਿਸਨੂੰ ਵੀ ਦੇਖੋ, ਜਿੱਧਰ ਵੀ ਦੇਖੋ, ਹਰ ਬੰਦਾ ਪੈਸਾ ਪੈਸਾ ਕਰਦਾ ਫਿਰਦੈ। ਇਹ ਸੱਚ ਹੈ ਕਿ ਪੈਸੇ ਬਿਨਾਂ ਜਿ਼ੰਦਗੀ ਸੁਖਾਲੀ ਨਹੀਂ ਲੰਘਦੀ ਪਰ ਪੈਸੇ ਲਈ ਕਿਸੇ ਦਾ ਗਲ ਘੁੱਟਣਾ ਵੀ ਕਿੱਥੋਂ ਕੁ ਤੱਕ ਜਾਇਜ਼ ਹੈ? ਪੈਸਾ ਜੇਬ 'ਚ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਬੰਦਾ ਇਉਂ ਲਗਦੈ ਜਿਵੇਂ ਤਖਤੂਪੁਰੇ ਦੇ ਮੇਲੇ 'ਚ ਕਿਸੇ ਨੇ ਗਾਂ ਦਾ ਰੱਸਾ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੱਤਾ ਹੋਵੇ। ਪੈਸੇ ਵਿਹੂਣਾ ਬੰਦਾ ਵੀ ਵਿਚਾਰਾ ਓਵੇਂ ਹੀ ਭੂਸਰਿਆ ਜਿਹਾ ਦਿਸਦੈ ਜਿਵੇਂ 'ਕੱਠ ਨੂੰ ਦੇਖਕੇ ਗਾਂ ਭੂਸਰ ਜਾਂਦੀ ਐ। ਚੱਲੋ ਛੱਡੋ, ਬਾਹਰੀ ਜਿਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ.... ਬਸ ਆਹੀ ਪਿਛਲੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਗੱਲ ਆ, ਇਨਕੁਆਰੀ ਆਈ ਸੀ ਪਾਸਪੋਰਟ ਦੀ.. ਥਾਣੇ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਇਨਕੁਆਰੀ ਦੀ 'ਕਾਰਵਾਈ' ਨੇਪਰੇ ਚਾੜ੍ਹਨ ਲਈ ਬੁਲਾਵਾ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਲੱਗੇ ਜਿਵੇਂ ਧਰਮ ਰਾਜ ਨੇ ਬੁਲਾ ਲਿਆ ਹੋਵੇ। ਦਸੰਬਰ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਵੀ ਮੁੜ੍ਹਕਾ ਧਰਲ ਧਰਲ ਚੋ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਮੱਥੇ ਤੋਂ ਇੱਕ ਤਰੇਲੀ ਪੂੰਝਾਂ ਦੂਜੀ ਨਾਲ ਦੀ ਨਾਲ ਮੱਥਾ ਮੱਲ ਲਵੇ। ਬੇਸ਼ੱਕ ਡਰਨ ਵਾਲੀ ਤਾਂ ਕੋਈ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪਰ ਦੋ ਦਿਨ ਤਾਂ ਰਾਤ ਨੂੰ ਨੀਂਦ ਨਾ ਆਈ। ਦੋ ਦਿਨ ਦੀ ਟਾਲ-ਮਟੋਲ ਤੋਂ ਬਾਦ ਪਿੰਡ ਦੇ ਇੱਕ ਪੰਚ ਸਾਬ੍ਹ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਥਾਣੇ ਜਾਣ ਦਾ ਮਨ ਬਣਾਇਆ। ਪਰ ਫੇਰ ਡਰ ਵੀ ਲੱਗੇ, ਪਛਤਾਵਾ ਹੋਵੇ ਕਿ "ਐਵੇਂ ਹੀ ਖੁਦ ਘੁਲਾੜ੍ਹੀ 'ਚ ਲੱਤ ਦੇ ਲਈ, ਮੈਂ ਕਿਹੜਾ ਜਪਾਨ ਜਾਣਾ ਸੀ।" ਥਾਣੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਮੋਟਰਸਾਈਕਲ ਖੜ੍ਹਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਇਨਕੁਆਰੀ ਵਾਲੇ ਕਮਰੇ ਵੱਲ ਚਾਲੇ ਪਾ ਦਿੱਤੇ। ਪੰਚ ਸਾਬ੍ਹ ਵੀ ਆਮ ਹੀ ਆਉਂਦੇ ਰਹਿਣ ਕਰਕੇ ਭੇਤੀ ਸਨ ਕਿ 'ਇਨਕੁਆਰੀ' ਕਿੱਥੇ ਹੁੰਦੀ ਐ। ਜੋ ਘਰੇ ਦੋ ਦਿਨ ਸੋਚਦਾ ਰਿਹਾ ਸਾਂ ਕਿ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀ ਸੱਪ ਨਿੱਕਲੂ? ਪਰ ਅੰਦਰ ਜਾਂਦਿਆਂ ਕਮਾਲ ਹੋਗੀ.... ਕੀ ਦੇਖਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਸੱਚਮੁੱਚ ਹੀ ਸਵਰਗਾਂ ਵਰਗਾ ਨਜ਼ਾਰਾ! ਕਿੱਧਰੇ ਫੋਨ 'ਤੇ ਗੱਲ ਕਰਦਿਆਂ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਮੇਰੇ ਵਰਗੇ ਜਲੇਬੀ ਕੁ ਜਿੰਨੇ ਸਿੱਧੇ ਨੂੰ ਵੀ 'ਜੈ ਹਿੰਦ ਜਨਾਬ, ਦੱਸੋ ਅਸੀਂ ਤੁਹਾਡੀ ਕੀ ਸੇਵਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ?' ਕਿੱਧਰੇ ਆਏ ਹੋਏ ਵੀਰ ਭਾਈਆਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਮੁਲਾਜ਼ਮ ਬੜੇ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਪੁੱਛੇ ਕਿ "ਦੱਸੋ ਸਰ, ਪਾਣੀ ਪੀਓਗੇ ਜਾਂ ਚਾਹ ਲੈ ਕੇ ਆਈਏ?" ਮਨ ਤਾਂ ਕੀ ਸਾਡਾ ਤਾਂ ਤਨ ਵੀ ਹੈਰਾਨ... ਆਵਦੀ ਲੱਤ 'ਤੇ ਚੂੰਢੀ ਵੱਢ ਕੇ ਦੇਖੀ ਕਿ ਕਿਤੇ ਸੁਪਨਾ ਹੀ ਨਾ ਦੇਖ ਰਿਹਾ ਹੋਵਾਂ। ਪਰ ਸੀ ਸੱਚ ਕਿ ਜਿੰਨੀ ਮਿਠਾਸ ਥਾਣੇ 'ਚ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲ ਰਹੀ ਐ ਓਨੀ ਤਾਂ ਘਰੇ ਚਾਹ 'ਚ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਲਓ ਬਈ ਗੁਰੂ ਦੇ ਪਿਆਰਿਓ! ਨਜ਼ਰ ਦਾ ਕੈਮਰਾ ਥੋੜ੍ਹਾ ਕੁ ਹੋਰ ਪਾਸੇ ਘੁਮਾਇਆ, ਕਮਰਿਆਂ 'ਚ ਹਰੇਵਾਈ ਹੀ ਹਰੇਵਾਈ... ਬੜੀ ਵੱਡੀ ਵੇਲ... ਯਕੀਨ ਨਾ ਆਵੇ। ਡਰਦਿਆਂ ਡਰਦਿਆਂ ਸਿਪਾਹੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਤੋਂ ਉਸ ਵੇਲ ਦਾ ਨਾਂ ਪੁੱਛਿਆ ਤਾਂ ਛੋਟੇ ਮਹਾਰਾਜ ਨੇ ਹਸਦਿਆਂ ਹਸਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, "ਸਰ, ਇਹਨੂੰ ਮਨੀਪਲਾਂਟ ਕਹਿੰਦੇ ਆ।" ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਵੱਲ ਨਿਗ੍ਹਾ ਮਾਰੀ ਤਾਂ ਕੀ ਦੱਸਾਂ ਹਜ਼ੂਰ..ਬਸ ਪੁੱਛੋ ਹੀ ਨਾ। ਅੱਧੀ ਕੁ ਵੇਲ ਵੱਡੇ ਮਹਾਰਾਜ਼ ਜਾਣੀਕਿ ਥਾਣੇਦਾਰ ਸਾਬ੍ਹ ਦੇ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਲੰ...ਮਾ ਸਾਰਾ ਗੇੜਾ ਕੱਢ ਕੇ ਫੇਰ ਬਾਹਰ ਨੂੰ ਮੁਤਰ ਮੁਤਰ ਝਾਕ ਰਹੀ ਸੀ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਅੱਧੀ ਕੁ ਵੇਲ ਥਾਣੇ ਦੀ ਮਾਂ ਮੇਰਾ ਮਤਲਬ ਬਈ ਮੁਣਸ਼ੀ ਜੀ ਮਹਾਰਾਜ ਦੇ ਕਮਰੇ 'ਚ ਸੱਤ ਅੱਠ ਗੇੜੇ ਦੇ ਕੇ ਬਾਰੀ ਵਿੱਚ ਦੀ ਦੈਜੇ ਸਾਬ੍ਹ ਦੇ ਕਮਰੇ 'ਚ ਚਰਨ ਪਾਉਣ ਨੂੰ ਕਾਹਲੀ ਦਿਸੇ। ਮੁਣਸ਼ੀ ਜੀ ਨੂੰ ਥਾਣੇ ਦੀ ਮਾਂ ਇਸ ਕਰਕੇ ਕਿਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਪੂਰੇ ਥਾਣੇ ਦੇ ਮੁਲਾਜ਼ਮਾਂ (ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਪੇਟ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਹਨ) ਨੂੰ ਮਾਂ ਵਾਂਗ ਖਾਣ- ਪੀਣ ਜੋਗੇ ਮੁਣਸ਼ੀ ਹੀ ਕਰਦੈ। ਲਓ ਜੀ, ਸੁੱਖੀਂ ਸਾਂਦੀਂ ਸਾਡਾ ਕੰਮ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ 'ਧੱਫੜ' ਕਰਵਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਦ ਹੋ ਗਿਆ। ਬਿੱਲੀ ਦੇ ਕੰਨਾਂ ਵਰਗੇ ਸੌ ਸੌ ਦੇ ਦੋ ਨੋਟਾਂ ਨੇ ਸਾਡੀ ਇਨਕੁਆਰੀ ਸੜਕੇ ਸੜਕੇ ਮੋਗੇ ਵੱਲ ਨੂੰ ਤੋਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ। ਹੁਣ ਥਾਣੇ ਦੇ ਰਿਕਾਰਡ ਮੁਤਾਬਕ ਸਾਡਾ 'ਕਿਸੇ ਵੀ ਅੱਤਵਾਦੀ, ਵੱਖਵਾਦੀ ਪਾਰਟੀ ਨਾਲ ਕੋਈ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਸੀ'। ਘਰੇ ਆਏ ਤਾਂ ਮਾਤਾ ਕਲੇਜਾ ਫੜ੍ਹੀ ਬੈਠੀ। ਮੈਨੂੰ ਦੇਖਕੇ ਉਹਦੇ ਸਾਹ 'ਚ ਸਾਹ ਆਇਆ। ਮੈਨੂੰ ਥਾਣੇ ਤੋਰਨ ਤੋਂ ਬਾਦ ਸ਼ਾਇਦ ਉਹ ਇੰਝ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਹੀ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਮੈਨੂੰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਬਾਰਡਰ ਵੱਲ ਭੇਜਿਆ ਹੋਵੇ। 'ਪੁੱਤ ਠੀਕ ਰਹੇ, ਕੁਛ ਕਿਹਾ ਤਾਂਨੀ' ਵਰਗੇ 7-8 ਸਵਾਲ ਦਾਗ ਦਿੱਤੇ। ਸਵਾਲਾਂ ਤੋਂ ਸੁਰਖਰੂ ਜਿਹਾ ਹੋ ਕੇ ਮੈਂ ਮਾਤਾ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ, "ਮਾਤਾ ਆਹ ਮਨੀਪਲਾਂਟ ਕੀ ਬਲਾ ਹੁੰਦੀ ਐ?" ਮਾਤਾ ਦਾ ਤੁਰਤ-ਫੁਰਤ ਜਵਾਬ ਸੀ,"ਜਿੱਥੇ ਇਹ ਵੇਲ ਹੁੰਦੀ ਐ, ਓਥੇ ਪੈਸਾ ਬਹੁਤ ਹੁੰਦੈ।" ਇੰਨਾ ਸੁਣਦਿਆਂ ਹੀ ਮੇਰੇ ਮੂੰਹੋਂ ਨਿਕਲ ਗਿਆ,"ਤਾਹੀਉਂ ਆਪਣੇ ਥਾਣੇ 'ਚ ਬੜੀ ਵੱਡੀ ਵੇਲ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਆ।" ਇੰਨੀ ਗੱਲ ਕਰਕੇ ਮੈਂ ਪਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਚਾਰਾ ਪਾਉਣ, ਪਾਣੀ ਪਿਆਉਣ 'ਚ ਰੁੱਝ ਗਿਆ। ਵੀਹ ਕੁ ਮਿੰਟਾਂ ਬਾਦ ਮਾਤਾ ਚੁੰਨੀ ਦੇ ਲੜ 'ਚ ਕੋਈ ਚੀਜ਼ ਲਿਆਉਂਦੀ ਦਿਸੀ। ਨੇੜੇ ਆ ਕੇ ਹੌਲੀ ਦੇਣੇ ਬੋਲੀ,"ਮਨੀਪਲਾਂਟ ਆ, ਕੌਰੇ ਕੇ ਘਰੋਂ ਲਿਆਈ ਆਂ, ਚੋਰੀ ਲਿਆਂਦੀ ਵੇਲ ਬਾਹਲੀ ਵਧਦੀ ਆ, ਹੁਣ ਦੇਖੀਂ ਕਿਵੇਂ ਗੱਲ ਬਣਦੀ ਆ।" ਮੇਰਾ ਹਾਸਾ ਨਿੱਕਲ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਕਿਹਾ,"ਮਾਤਾ ਆਪਣੇ ਮਨੀਪਲਾਂਟ ਨੂੰ ਪੈਸੇ ਨਹੀਂ ਲੱਗਣੇ। ਇਹ ਤਾਂ ਥਾਣਿਆਂ, ਹਸਪਤਾਲਾਂ, ਨਜਾਇਜ਼ ਧੰਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੀਆਂ ਹੀ ਵੇਲਾਂ ਨੂੰ ਬਖਸ਼ ਐ। ਏਥੇ ਤਾਂ ਦੇਸ਼ ਲਈ ਜਾਨਾਂ ਵਾਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਫੌਜੀਆਂ ਦੇ ਕੱਫਨਾਂ 'ਚੋਂ ਮਨੀਪਲਾਂਟ ਦੀ ਵੇਲ ਆਪਣਾ ਹਿੱਸਾ ਲੈ ਜਾਂਦੀ ਆ। ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਹਰ ਮਹਿਕਮੇ 'ਚ, ਹਰ ਲੀਡਰ ਕੋਲ, ਹਰ ਅਫ਼ਸਰ ਦੀ ਜੇਬ 'ਚ ਮਨੀਪਲਾਂਟ ਦੀ ਵੇਲ ਉੱਗੀ ਹੋਈ ਐ। ਆਪਾਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਖੁਦ ਚਾਰੇ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਮਨੀਪਲਾਂਟ ਦੀਆਂ ਵੇਲਾਂ ਨੇ ਨੂੜਿਆ ਹੋਇਐ। ਤੂੰ ਸੁਪਨੇ ਦੇਖਦੀ ਐਂ ਕਿ ਆਪਣੀ ਵੇਲ ਨੂੰ ਨੋਟ ਲੱਗਣਗੇ।" 
ਮਾਤਾ ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਸਮਝ ਗਈ ਸੀ ਤੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗੀ,"ਜੇ ਇਹ ਮਨੀਪਲਾਂਟ ਦੀਆਂ ਵੇਲਾਂ ਪੁੱਟ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਣ ਫੇਰ ਆਪਾ ਸੁਖਾਲੇ ਹੋਜਾਂਗੇ? ਇਹ ਐਵੇਂ ਨੀ ਪੁੱਟੀਆਂ ਜਾਣੀਆਂ...ਇਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਡੂੰਘੀਆਂ ਫੈਲ ਚੁੱਕੀਆਂ ਨੇ। ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪੁੱਟਣ ਲਈ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ, ਊਧਮ ਸਿੰਘ, ਸਰਾਭੇ ਵਾਲਾ ਰਾਹ ਫੜ੍ਹਨਾ ਪੈਣੈ।" ਇਹ ਕਹਿੰਦੀ ਕਹਿੰਦੀ ਮਾਤਾ ਘਰ ਦੇ ਮੁੱਖ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਵੱਲ ਗਈ ਤੇ ਚੋਰੀ ਲਿਆਂਦੀ 'ਪੈਸੇ ਲੱਗਣ ਵਾਲੀ ਵੇਲ' ਬਾਹਰ ਵਗਦੀ ਗੰਦੀ ਨਾਲੀ 'ਚ ਸੁੱਟ ਆਈ। ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੀ ਮਾਤਾ 'ਚ ਆਏ ਪ੍ਰੀਵਰਤਨ ਨੇ ਹਿਲਾ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਸੀ।
****

ਆਪ ਦੀਆਂ ਕੁੱਝ ਬਾਪ ਦੀਆਂ (2).......... ਵਿਅੰਗ / ਜੀ. ਸਿੱਧੂ. ਹਿੰਮਤਪੁਰਾ


ਜਿਉਂ ਹੀ ਨਿਰਮਲ ਨੇ ਦਰਵਾਜਾ ਖੜਕਾਇਆ ਇੱਕ ਔਰਤ ਨੇ ਕੁੰਡਾ ਖੋਲ੍ਹਿਆ। ਸਾਡੀ ਸਤਿ ਸ੍ਰੀ ਅਕਾਲ ਦਾ ਜੁਆਬ ਦਿੰਦਿਆਂ ਸਾਨੂੰ ਡਰਇੰਗ ਰੂਮ ਵਲ ਜਾਣ ਦਾ ਇਸਾਰਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਨਿਰਮਲ ਨੂੰ ਨਹੋਰਾ ਮਾਰਿਆ, "ਤੂੰ ਤਾਂ ਭਾਈ ਈਦ ਦਾ ਚੰਦ ਹੀ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿਤੇ ਗੇੜਾ ਹੀ ਨੀ ਮਾਰਿਆ।"

"ਬਸ ਆਂਟੀ ਕੰਮ 'ਚੋ ਵਿਹਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਨਿਕਲਦੀ ਜੀਅ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਕਰਦਾ ਥੋਨੂੰ ਮਿਲਣ ਨੂੰ, ਅੰਕਲ ਤਾਂ ਕਈ ਵਾਰ ਰਾਹ ਖਹਿੜੇ ਮਿਲ ਪੈਂਦੇ ਆ। ਨਾਲੇ ਥੋਨੂੰ ਪਤਾ ਦੋਨੋ ਜਾਣੇ ਨੌਕਰੀ ਕਰਦੇ ਹੋਣ ਤਾਂ ਦਫਤਰੋਂ ਘਰ, ਘਰੋਂ ਦਫਤਰ। ਫਿਰ ਕਦੇ ਬੱਚੇ ਸਕੂਲ ਛੱਡ ਕੇ ਆਉਣੇ, ਕਦੇ ਲੈ ਕੇ ਆਉਣੇ। ਬਸ ਝੰਜਟ ਹੀ ਝੰਜਟ ਨੇ ਤੇ ਇਹਨਾ ਝੰਜਟਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਜਿੰਦਗੀ ਕਹਿ ਲਈ ਦਾ। ਹੋਰ ਤੁਸੀਂ ਸੁਣਾਓ ਤੁਹਾਡੀ ਸਿਹਤ ਦਾ ਕੀ ਹਾਲ ਐ। ਅੰਕਲ ਨੀ ਦਿਸਦੇ ਆਏ ਨੀ ਹਾਲੇ ਕਚਹਿਰੀਓਂ?"
"ਘਰ ਆਇਆਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਹੋ ਗਿਆ ਘੰਟਾ ਬਸ ਤੈਨੂੰ ਪਤਾ ਹੀ ਐ ਨਾਹ ਧੋਹ ਕੇ ਪੰਦਰਾਂ ਵੀਹ ਮਿੰਟ ਦੀ ਗੇੜੀ ਮਾਰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਆ। ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਹੀ ਹਨ। ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਲਵੋਂਗੇ ਦੁੱਧ ਜਾਂ ਚਾਹ?" ਏਨੇ ਨੂੰ ਵਿਹੜੇ ਵਿਚੱ ਪੈੜ ਚਾਲ ਹੋਈ। ਦਰਮਿਆਨੇ ਜਿਹੇ ਕੱਦ ਦੇ ਆਦਮੀ ਨਾਲ ਦੁਆ ਸਲਾਮ ਕੀਤੀ, ਹੱਥ ਮਿਲਾਏ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਫਿਰ ਸੋਫਿਆਂ ਉਪਰ ਠੀਕ ਹੋਕੇ ਬੈਠ ਗਏ।
"ਇਹ ਨੇ ਮੇਰੇ ਉਹ ਦੋਸਤ ਜਿਹਨਾ ਬਾਰੇ ਮੈਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਕਿ ਆਪਣੇ ਦੀਪ ਨੂੰ ਮਿਲੇ ਸਨ ਨਿਊਜੀਲੈਂਡ ਵਿੱਚ।"
"ਤੈਨੂੰ ਉਡੀਕਦਿਆਂ ਦੀਆਂ ਸਾਡੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਪੱਕ ਗਈਆਂ, ਤੂੰ ਮਲਕ ਦੇਣੇ ਘਰ ਆਕੇ ਬੈਠ ਗਿਆਂ। ਫੇਰ ਤਾਂ ਖੜਾ ਹੋ ਵਈ ਇੱਕ ਵਾਰੀ।"
ਮੈ ਆਗਿਆਕਾਰ ਬੱਚੇ ਵਾਂਗ ਖੜਾ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਉਸਨੇ ਮੈਨੂੰ ਘੁੱਟ ਕੇ ਗਲਵਕੜੀ ਵਿੱਚ ਲੈ ਲਿਆ ਜਿਵੇਂ ਸਾਰਾ ਮੋਹ ਉਬਾਲਾ ਮਾਰਕੇ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਆਇਆ ਹੋਵੇ। ਜਿਉਂ ਹੀ ਮੈਂ ਉਸਦੀ ਗਿਰਫ਼ਤ 'ਚੋ ਨਿਕਲਕੇ ਸੋਫ਼ੇ ਉਪਰ ਬੈਠਣ ਲੱਗਾ, ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਕਹਿੰਦਾ, "ਇਉਂ ਨੀ ਇੱਕ ਵਾਰ ਫਿਰ ਖੜਾ ਹੋ।" ਜਿਉਂ ਹੀ ਮੈਂ ਖੜਾ ਹੋਇਆ ਉਸਨੇ ਦੁਗਣੇ ਜੋਸ਼ ਨਾਲ ਘੁੱਟਕੇ ਚੁੱਕਣ ਦੀ ਕੋਸਿਸ਼ ਕੀਤੀ 'ਤੇ ਮੇਰੇ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਮੋਹ ਅਤੇ ਅਪਣਤ ਦੀ ਤਾਰ ਜਿਹੀ ਫਿਰ ਗਈ।
'ਹੁਣ ਆਇਆ ਸੁਆਦ' ਕਹਿਕੇ ਉਸਨੇ ਫਰਿਜ ਵਿਚੋਂ ਗੋਡੇ ਜਿੱਡੀ ਬੋਤਲ ਕੱਢ ਲਈ। ਘਰ ਵਾਲੀ ਨੂੰ ਗਲਾਸ ਲਿਆਉਣ ਨੂੰ ਕਹਿਕੇ ਆਪ ਅਲਮਾਰੀ 'ਚੋਂ ਨਮਕੀਨ ਚੁੱਕਣ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਨਿਰਮਲ ਨੇ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਵੇਖਿਆ। ਮੈਂ ਨਾਹ ਵਿੱਚ ਸਿਰ ਹਲਾਇਆ।
'ਅੰਕਲ ਇਹ ਕਦੇ ਫੇਰ ਸਹੀ। ਇਹਨਾ ਨੇ ਹਾਲੇ ਮੋਗੇ ਜਾਣਾ ਅਤੇ ਫਿਰ ਪਿੰਡ'
'ਇਹਦੇ ਨਾਲ ਮੋਗਾ ਜਾਂ ਪਿੰਡ ਦੂਰ ਹੋਜੂ' ਕਹਿੰਦਿਆ ਉਸਨੇ ਤਿੰਨਾਂ ਗਲਾਸਾ ਵਿੱਚ ਬਠਿੰਡੇ ਵਾਲੇ ਪੈੱਗ ਪਾ ਦਿੱਤੇ। 'ਚੱਕੋ ਵਈ ਆਪਾਂ ਤਾਂ ਖੜਕਾ ਤੇ' ਉਸਨੇ ਸਾਡੇ ਗਲਾਸਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਗਲਾਸ ਮਾਰਕੇ ਕਿਹਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਚੀਘੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਗਲਾਸ ਖਾਲੀ ਕਰਕੇ ਧਰਦਿਆਂ ਸਾਨੂੰ ਹੁਕਮੀ ਲਹਿਜੇ 'ਚ ਕਿਹਾ, "ਮੁਕਾਓ ਯਾਰ ਐਵੇਂ ਜੱਕਾਂ ਤੱਕਾਂ ਜਿਹੀਆਂ 'ਚ ਪਏ ਫਿਰਦੇ ਓ।' ਸਾਡੇ ਲਈ ਜਿਵੇਂ ਉਸ ਕੋਲ ਦੁਸਰੀ ਔਪਸਨ ਹੀ ਨਹੀ ਸੀ। ਸਾਡੇ ਸਾਰੀਆਂ ਹੀ ਖਾਨਿਓ ਗਈਆਂ। ਉਸਨੇ ਦੁਬਾਰਾ ਫਿਰ ਨਾਦਰਸਾਹੀ ਹੁਕਮ ਦੁਹਰਾਇਆ ਤਾਂ ਮੈਂ ਬੜੀ ਨਿਮਰਤਾ ਨਾਲ ਕਿਹਾ, 'ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਪਹਿਲਾ ਹੀ ਨਿਰਮਲ ਨਾਲ ਇਹ ਗੱਲ ਕਰਕੇ ਤੁਰਿਆ ਸੀ ਵਈ ਜੇ ਪੀਣ ਪਾਣ ਵਾਲੀ ਗੱਲ ਐ ਤਾਂ ਆਪਾਂ ਕਿਸੇ ਦਿਨ ਫਿਰ ਮਿਲ ਲਵਾਂਗੇ। ਅੱਜ ਹਾਲੇ ਮੈ ਟਰੈਵਲ ਏਜੰਟ ਦੇ ਜਾਣਾ, ਟਿਕਟਾਂ ਚੁਕਣੀਆਂ। ਫਿਰ ਕਿਸੇ ਦੋਸਤ ਮਿੱਤਰ ਨੇ ਪਿੰਡ ਆਉਣਾ। ਇਸ ਤਰਾਂ ਸੱਤਰ ਅੱਸੀ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਪਬਲਕ ਟਰਾਂਸਪੋਰਟ 'ਤੇ ਸਫਰ ਕਰਨਾ। ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਪੀਣ ਦਾ ਸੁਆਲ ਹੀ ਪੈਦਾ ਨਹੀ ਹੁੰਦਾ। ਤੁਸੀਂ ਸਾਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰਾਂ ਮਜਬੂਰ ਨਾ ਕਰੋ। ਮੈ ਕਿਸੇ ਦਿਨ ਫਿਰ ਆ ਜਾਵਾਂਗਾ, ਮੇਰੀ ਬੇਨਤੀ ਮਨਜੂਰ ਕਰੋ'
'ਆ ਗੱਲ ਕਰਕੇ ਤਾਂ ਤੁਸੀ ਮੇਰੇ ਪਹਿਲੇ ਦੋ ਪਿੱਗਾਂ ਦੀ ਵੀ ਜੱਖਣਾ ਵੱਢ ਤੀ' ਉਸਦਾ ਚਿਹਰਾ ਉਤਰ ਗਿਆ 'ਕਿੱਦੇ ਦੇ ਕਹਿੰਦੇ ਸੀ ਆਊਗਾ ਨਾਨਕਾ ਮੇਲ। ਫੜਲੋ ਪੂਸ਼ ਖੜੇ ਬੋਤੇ ਦੀ'
'ਤੁਸੀ ਦੂਜਿਆਂ ਦੀ ਵੀ ਮਜਬ੍ਰੂਰੀ ਵੇਖਿਆ ਕਰੋ' ਉਸਦੀ ਪਤਨੀ ਨੇ ਰਸੋਈ 'ਚੋ ਕਿਹਾ।
ਉਸਨੇ ਗੁਸੇ ਅਤੇ ਨਿਰਾਸਤਾ ਭਰੀ ਤਕਣੀ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਵੱਲ ਵੇਖਿਆ, 'ਚਲੋ ਭਾਈ ਥੋਡੀ ਮਰਜੀ' ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਸਨੇ ਡੁਲ੍ਹਦਾ ਡੁਲ੍ਹਦਾ ਪੈੱਗ ਆਪਣੇ ਗਲਾਸ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਅਤੇ ਇੱਕ ਡੀਕ ਵਿੱਚ ਜਿਵੇ ਉਹ ਸਾਰੀ ਨਿਰਾਸਤਾ, ਗੁੱਸਾ ਅਤੇ ਕੜਵਾਹਟ ਡਕਾਰ ਗਿਆ ਹੋਵੇ।
'ਆਹ ਤਾਂ ਹੋਈ ਨਾ ਗੱਲ। ਗੱਲਾਂ ਹੁਣ ਅਸੀ ਥੋਡੇ ਨਾਲ ਪੀਣ ਵਾਲਿਆਂ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਮਾਰਾਂਗੇ' ਮੈਂ ਉਸਦਾ ਚਿਹਰਾ ਠੀਕ ਜਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਵੇਖ ਕੇ ਗੱਲ ਦੂਸਰੀ ਲੀਹ ਉਪਰ ਪਾਉਦਿਆਂ ਕਿਹਾ 'ਕਿਨਾ ਕੁ ਚਿਰ ਹੋ ਗਿਆ ਜੀ ਮਨਦੀਪ ਨੂੰ ਓਧਰ ਗਿਆਂ'
'ਮੈਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਦੋ ਸਾਲ ਦੇ ਨੇੜ ਹੋ ਚੱਲੇ ਆ'
'ਫੇਰ ਤਾਂ ਪੀ਼ ਆਰ਼ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਹੋਓ'
'ਪੀ ਆਰ ਪੂਅਰ ਦਾ ਤਾਂ ਪਤਾ ਨਹੀ ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ ਹਾਲੇ ਇੱਕ ਅੱਦਾ ਸਾਲ ਹੋਰ ਲੱਗਜੂ ਪੱਕੇ ਹੋਣ ਨੂੰ। '
'ੳਹ ਤਾਂ ਹੋ ਹੀ ਜਾਣਾ ਜਿਹੜਾ ਕੇਰਾਂ ਉਸ ਮੁਲਕ ਵਿੱਚ ਵੜ ਗਿਆ'
'ਊਂ ਛੋਟੇ ਵੀਰ ਤੂੰ ਉਹਨੂੰ ਵੇਖਿਆ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ' ਗੱਲ ਬਾਤ ਤੋਂ ਲੱਗਦਾ ਸੀ ਉਸਨੂੰ ਸਾਡਾ ਨਾ ਪੀਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਹੁਣ ਬਹੁੱਤਾ ਚੁੱਭ ਨਹੀ ਸੀ ਰਿਹਾ।
'ਤੁਸੀਂ ਦਸ ਵੀਹ ਮੁੰਡਿਆ 'ਚ ਖੜੇ ਜਾਂ ਬੈਠੇ ਦੀ ਮੈਨੂੰ ਤਸਵੀਰ ਵਿਖਾਓ ਮੈਂ ਹੁਣ ਸਿਆਣ ਦੂੰ। ਅਸੀ ਪੰਦਰਾਂ ਵੀਹ ਦਿਨ ਇਕੱਠਿਆਂ ਨੇ ਇੱਕ ਹੀ ਪੈਕਿੰਗ ਹਾਉਸ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਮੁੰਡਾ ਬਹੁੱਤ ਸਾਊ ਐ ਥੋਡਾ। '
'ਮੇਰੇ ਕੁ ਜਿੱਡਾ ਕੱਦ ਹੈਗਾ' ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਇੱਕ ਅੱਖ ਨੂੰ ਸੂੰਘੇੜ ਕੇ ਮੇਰੇ ਵੱਲ ਤੱਕਦਿਆਂ ਕਿਹਾ।
'ਕੱਦ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਤਾਂ ਮੈਨੂੰ ਵੀ ਸੱਕ ਪੈਦੀ ਐ ਕਿ ਮੈ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦੇ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆਂ' ਮੈਂ ਵੀ ਉਸੇ ਲਹਿਜੇ ਵਿੱਚ ਜੁਆਬ ੱਿਦਤਾ
'ਤੇ ਰੰਗ ਤਾਂ ਹੈਗਾ ਮੇਰੇ ਜਿਨਾ ਹੀ ਸਾਫ ਸਥਰਾ'
'ਨਾ ਰੰਗ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਵੀ ਤੁਹਾਡਾ ਮੂੰਡਾ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ, ਉਹਦਾ ਰੰਗ ਥੋਡੇ ਜਿਨਾ ਸਾਫ ਨਹੀ ਤੁਸੀਂ ਤਾ ਅੰਗਰੇਜਾਂ ਨੂੰ ਮਾਤ ਪਾਈ ਜਾਨੇ ਓ' ਸਰਾਬ ਦੇ ਸਰੂਰ ਵਿੱਚ ਵਾਕਿਆ ਉਸਦਾ ਰੰਗ ਬਹੁੱਤ ਹੀ ਲਾਲ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ।
'ਫੇਰ ਵੀਰ ਮੁੰਡਾ ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਹੀ ਆ। ਊਂ ਗਿਆ ਸਾਲਾ ਆਪਦੇ ਮਾਮਿਆ 'ਤੇ। ਉਹ ਵੀ ਸਾਲੇ ਬੋਤਿਆਂ ਵਰਗੇ ਆ ਘਸਮੈਲੇ ਜਿਹੇ' ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਵੱਲ ਚੋਰ ਅੱਖ ਨਾਲ ਵੇਖਦਿਆਂ ਕਿਹਾ।
ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਵੱਡਾ ਪੈਗ ਪਾਇਆ ਅਤੇ ਨੀਟ ਹੀ ਸੰਘੋ ਥੱਲੇ ਸੁੱਟ ਲਿਆ।
'ਏਹ ਸੀ ਦੀਪ ਦੇ ਨਾਂ ਦਾ।' ਉਹ ਰਤਾ ਕੁ ਹੇਠਾਂ ਨੂੰ ਰਿਸਕਿਆ, ਲੰਬਾ ਹੌਂੋਕਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਛੱਤ ਵੱਲ ਨੂੰ ਤੱਕਣ ਲੱਗ ਪਿਆ, ਜਿਵੇਂ ਕਿਸੇ ਸੋਚ ਦੀ ਡੂੰਘੀ ਖੱਡ ਵਿੱਚ ਡਿਗ ਪਿਆ ਹੋਵੇ।
ਜਿਸ ਦਿਨ ਦੀਪ ਮੈਨੂੰ ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ ਮਿਲਿਆ ਸੀ। ਕਿਸ ਤਰਾਂ ਸਮੋਕੋ (ਟੀ ਬਰੇਕ) ਵੇਲੇ ਬਿਨਾ ਕੁੱਝ ਖਾਧਿਆਂ ਪੀਤਿਆ ਹੀ ਕੰਮ 'ਤੇ ਜਾ ਲੱਗਿਆ ਸੀ, ਫਿਰ ਲੰਚ ਵੇਲੇ ਵੀ ਜਦ ਉਸਨੇ ਕੁੱਝ ਨਾ ਖਾਧਾ ਜਦੋਂ ਦੂਸਰੇ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬੀ ਵਰਕਰ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਸਮਾਨ ਉਪਰ ਟੁੱਟ ਕੇ ਪੈ ਗਏ ਸਨ। ਮੈੰ ਆਪਣੀ ਘਰਵਾਲੀ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਇਸ ਮੁੰਡ ਨੇ ਨਾ ਟੀ ਬਰੇਕ ਵੇਲੇ ਕੁੱਝ ਖਾਧਾ, ਹੁਣ ਵੀ ਇਸ ਕੋਲ ਖਾਣ ਲਈ ਕੁੱਝ ਨਹੀ ਲੱਗਦਾ। ਜਿਵੇ ਉਹ ਮੇਰਾ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਮਨ ਪੜ੍ਹੀ ਬੈਠੀ ਹੋਵੇ ਕਹਿੰਦੀ, 'ਰੋਟੀਆਂ ਆਪਣੇ ਕੋਲੇ ਵਾਧੂ ਐ। ਬਹੁੱਤਾ ਜਾਨੇ ਓ ਮਹੰਮਦ ਸਦੀਕ (ਉਸਦੀ ਪੱਗ ਦਾ ਸਟਾਇਲ ਕਰਕੇ ਅਤੇ ਗੋਲ ਚਿਹਰਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਸ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰੀਏ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਪੰਜਾਬੀ ਕਾਮੇ ਮੁਹੰਮਦ ਸਦੀਕ ਹੀ ਕਹਿੰਦੇ ਕੋਈ ਉਸਦਾ ਅਸਲੀ ਨਾਮ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜਾਣਦਾ) ਕਿਆ ਤੋ ਦੋ ਮੰਗ ਦਿਨੀ ਆਂ, ਫੜਾ ਆਓ। ਨਾਲੇ ਹਾਲ ਚਾਲ ਪੁਛ ਆਇਓ।' ਹਾਲ ਚਾਲ ਤੋਂ ਉਸਦਾ ਭਾਵ ਪਿਛਾਂਹ ਤੋਂ ਕਿਹੜੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦਾ ਰਹਿੱਣ ਵਾਲਾ।
'ਲਿਆ ਪਾ ਕੌਲੀ 'ਚ ਦਾਲ ਸਬਜੀ ਕੋਈ ਇੱਕ ਅੱਧਾ ਪੁੰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਹੀ ਕਰਕੇ ਵੇਖ ਲਈਏ। ਕੀਆ ਐਸ ਔਖੇ ਕੰਮ ਤੌਂ ਜਾਨ ਹੀ ਛੁੱਟ ਜੇ।' ਮੈਂ ਵੀ ਉਹਨਾ ਦਿਨਾ ਵਿੱਚ ਵਾਹਵਾ ਔਖਾ ਸੀ। ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਕੰਮ ਨੀ ਸੀ ਕੀਤਾ; ਜਾਂ ਪੜਿਆ ਸੀ ਜਾਂ ਪੜਾਇਆ ਸੀ। ਤੇ ਇੱਥੇ ਆਕੇ ਆਲੂਆਂ ਗੰਢਿਆਂ ਨਾਲ ਮੱਥਾ ਮਾਰਨਾ ਪੈ ਗਿਆ। ਕਈ ਵਾਰ ਵੀਹ ਵੀਹ ਕਿੱਲੋ ਦੇ ਬੋਰਿਆਂ ਦੀ ਸਟੈਕਿੰਗ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਤਾ ਨਾਨੀ ਯਾਦ ਆ ਜਾਂਦੀ। ਮੈ ਚਾਰ ਰੋਟਿਆਂ 'ਤੇ ਸਬਜੀ ਦੀ ਕੌਲੀ ਲੈਕੇ ਉਸਨੂੰ ਫੜਾਉਣ ਚਲਾ ਗਿਆ। ਖਾਣ ਲਈ ਕਿਹਾ। ਪਹਿਲਾ ਤਾਂ ਉਹ ਨਾ ਨੁੱਕਰ ਜਿਹੀ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ। ਜਦ ਮੈਂ ਥੋੜਾ ਅਪਣਤ ਜਿਹੀ ਨਾਲ ਕਿਹਾ 'ਖਾ ਲੈ ਯਾਰ ਇਹਨਾ 'ਤੇ ਤਾਂ ਤੇਰੀ ਹੀ ਮੋਹਰ ਲੱਗੀ ਆ'
'ਅੰਕਲ ਕਿਹੜਾ ਪਿੰਡ ਐ ਥੋਡਾ' ਉਸ ਨੇ ਖਾਣੇ ਦਾ ਸਮਾਨ ਫੜਦਿਆਂ ਕਿਹਾ।
'ਬੋਲੀ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਤੇਰੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਨੇੜ ਤੇੜ ਹੀ ਹੋਊ। ਤੂੰ ਕਿਹੜੇ ਇਲਾਕੇ ਦਾਂ' ਮੈਂ ਮੋੜਵਾਂ ਸਵਾਲ ਕੀਤਾ।
'ਮੈ ਤਾਂ ਲੁਧਿਆਣੇ ਜਿਲੇ ਦਾਂ'
'ਜਗਰਾਓਂ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਮੇਰਾ ਜਿਲਾ ਸੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ'
'ਫਿਰ ਤਾਂ ਇੱਕ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਆਂ, ਮੇਰਾ ਵੀ ਪਿੰਡ ਜਗਰਾਓ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਦਿਹੜਕੇ ਆ ਪਰ ਅਸੀਂ ਰਹਿੰਨੇ ਜਗਰਾਓਂ ਹੀ ਆਂ।'
'ਖਾ ਰੋਟੀ ਪਾਣੀ ਫਿਰ ਕਰਦੇ ਆਪਾਂ ਗੱਲਾਂ ਬਾਤਾਂ,' ਕਹਿੰਦਿਆਂ ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਟਿਕਾਣੇ 'ਤੇ ਆਕੇ ਤੇਜੀ ਨਾਲ ਰੋਟੀ ਖਾਣ ਲੱਗ ਪਿਆ।
'ਇਕੱਲੇ ਰਹਿੰਦੇ ਜੁਆਕਾਂ ਤੋਂ ਕਿੱਥੇ ਸਵੇਰੇ ਸਵੇਰੇ ਰੋਟੀ ਪਾਣੀ ਤਿਆਰ ਹੁੰਦਾ। ਰਜਾਈ 'ਚੋ ਨਿਕਲਕੇ ਮੂੰਹ ਹੱਥ ਹੀ ਧੋ ਹੁੰਦਾ ਹੋਊ; ਓਦੋ ਨੂੰ ਕੰਟਰੈਕਟਰ ਹਾਰਨ ਮਾਰ ਦਿੰਦੇ ਆਂ' ਘਰਵਾਲੀ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਰੋਟੀ ਖਾਂਦੇ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਕਿਹਾ।
ਉਸ ਦਿਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਦ ਵੀ ਉਸਨੂੰ ਟਾਈਮ ਮਿਲਦਾ ਉਹ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਆ ਕੇ ਗੱਲੀਂ ਪੈ ਜਾਦਾ। ਸਾਥੋਂ ਬਿਨਾ ਝਿੱਜਕ ਖਾਣ ਪੀਣ ਦੀਆਂ ਚੀਜਾਂ ਲੈਕੇ ਖਾ ਲੈਦਾ। ਪਰ ਰਹਿੰਦਾ ਬੜਾ ਰਿਜ਼ੱਰਵ ਸੀ। ਮੈ ਕਈ ਵਾਰ ਉਸਨੂੰ ਕੁਰੇਦਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਪਰ ਸਫਲ ਨਾ ਹੋ ਸਕਿਆ। ਫਿਰ ਉਸਨੂੰ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਕੰਟਰੈਕਟਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਹੋਰ ਕਾਰ ਪੱਕੀ ਆਉਣ ਜਾਣ ਵਾਸਤੇ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਦੀਪ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਅੰਗਰੇਜੀ ਆਉਣ ਕਰਕੇ ਉਸ ਗਰੁੱਪ ਦਾ ਮੋਢੀ ਬਣਾਕੇ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਉਪਰ ਭੇਜ ਦਿੰਦਾ ਤਾਂ ਕਿ ਜੇ ਕੋਈ ਮੁਸਕਲ ਪੈ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਉਹਨਾ ਪੰਜ ਕੁ ਆਦਮੀਆਂ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਹੱਲ ਕਰ ਸਕੇ। ਕਦੇ ਟੁਟਵਾਂ ਕੰਮ ਕਰਕੇ ਉਹ ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਪਕੇ ਕੰਮ 'ਤੇ ਦਿਹਾੜੀ ਲਾ ਜਾਂਦੇ। ਉਹ ਜਦ ਵੀ ਆਉਂਦਾ ਵਾਹ ਲੱਗਦੀ ਮੈਨੂੰ ਭਾਰੇ ਕੰਮ ਉਪਰ ਨਾ ਲੱਗਣ ਦਿੰਦਾ। ਮੇਰੇ ਹੱਥੋਂ ਔਖਾ ਕੰਮ ਫੜ ਲੈਂਦਾ। ਕਦੇ ਸਰਸਰੀ ਜਿਹੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਵੀ ਕਰ ਲੈਂਦਾ। ਆਪਣੇ ਗਰੁੱਪ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇੱਕ ਅਮ੍ਰਿਤਧਾਰੀ ਆਦਮੀ ਨਾਲ ਹੀ ਬਹੁੱਤਾ ਬੈਠਦਾ ਉਠਦਾ ਸੀ। ਮੇਰੀ ਵੀ ਉਸ ਆਦਮੀ ਨਾਲ ਚੰਗੀ ਮਿਚਾ ਮਿਲਦੀ ਸੀ, ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਉਹ ਹਰ ਇੱਕ ਨਾਲ ਹੀ ਛੇਤੀ ਘੁੱਲ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਇੱਕ ਦਿਨ ਦੀਪ ਉਹਨਾ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾ ਆਇਅ। ਜਦ ਮੈਂ ਉਸ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਦੀਪ ਦੇ ਨਾ ਆਉਣ ਦਾ ਕਾਰਣ ਪੁਛਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਕਹਿੰਦਾ, 'ੳਸਦੀ ਅੱਜ ਇੰਮੀਗਰੇਸਨ ਦੇ ਤਰੀਖ ਸੀ। ਵਹਿਗੁਰੂ ਨੇ ਜੇ ਭਲਾ ਚਾਹਿਆ ਤਾਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਅੱਜ ਉਸਦੇ ਪੀ਼ ਆਰ ਦਾ ਸਟਿੱਕਰ ਹੀ ਲੱਗ ਜਾਵੇ। ਕਹਿੰਦਾ ਸੀ ਜੇ ਕੰਮ ਸਿਰੇ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ ਮੈਂ ਰਿੰਗ ਕਰੂੰਗਾ। ਬਹੁੱਤ ਬੀਬਾ ਮੁੰਡਾ। ਚੰਗੇ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਵਾਲਾ' ਉਸਨੇ ਦੋਵੇਂ ਹੱਥ ਉਪਰ ਨੂੰ ਕਰਕੇ ਕਿਹਾ 'ਬਾਬਾ ਵਜਾ ਦੇ ਮੇਰੇ ਮਬਾਇਲ ਦੀ ਘੰਟੀ ਕਿ ਬਣ ਗਿਆ ਮਨਦੀਪ ਸਿਓ ਦਾ ਕੰਮ' ਉਸਦਾ ਰੋਮ ਰੋਮ ਦੀਪ ਲਈ ਦੁਆਵਾਂ ਮੰਗੀ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।
'ਪੀ਼ ਆਰ ਤਾਂ ਇਹਨਾ ਨੂਂ ਦੇਣੀ ਪੈਣੀ ਐ ਸਰਦਾਰ ਜੀ ਜਦੋ ਇਹਨਾ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਪੂਰੀ ਹੋਗੀ ਏਹਦੇ 'ਚ ਤਾਂ ਚੱਕਰ ਹੀ ਕੋਈ ਨੀ' ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਦਲੀਲ ਦਿੱਤੀ।
'ਇਹਦਾ ਪੰਗਾ ਹੋਰ ਐ। ਇਹ ਕਿਸੇ ਮਗਰ ਲੱਗ ਕੇ ਜਲਦੀ ਪੱਕਾ ਹੋਣ ਦੇ ਚੱਕਰ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਪੈਸੇ ਦੇਕੇ ਕਿਸੇ ਫਿਜੀ ਵਾਲੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਈ ਬੈਠਾ। ਤੁਸੀਂ ਸੁਣਿਆ ਹੀ ਹੋਣਾ ਪੰਜਾਹ ਸੱਠ ਜਾਅਲੀ ਵਿਆਹਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਵਾਉਣ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਜਨਾਨੀ ਦੀ ਕਿਸੇ ਨੇ ਇੰਮੀਗਰੇਸਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਸਕਾਇਤ ਕਰਤੀ ਸੀ। ਉਹਨਾ 'ਚ ਇਹ ਵੀ ਆਉਂਦਾ ਪਰ ਇਹਦੇ ਪੱਖ 'ਚ ਇਹ ਗੱਲ ਜਾਂਦੀ ਐ ਕਿ ਉਹ ਫਿਜੀ ਵਾਲੀ ਹਾਲੇ ਵੀ ਇਹਦੇ ਨਾਲ ਰਹਿੰਦੀ ਐ। ਉਪਰੋਂ ਰੱਬ ਦੀ ਕੁੱਦਰਤ ਦੋ ਕੁ ਮਹੀਨੇ ਹੋਗੇ ਇਹਨਾ ਦੇ ਇੱਕ ਬੱਚੀ ਨੇ ਜਨਮ ਲੈ ਲਿਆ ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਸ ਦਾ ਕੇਸ ਸਟਰੌਂਗ ਬਣ ਗਿਆ। ਲੱਗਦਾ ਬਾਬਾ ਦੀਪ 'ਤੇ ਮਿਹਰ ਕਰੂਗਾ' ਅਮ੍ਰਿਤਧਾਰੀ ਆਦਮੀ ਉਪਰ ਨੂੰ ਉਂਗਲ ਕਰਕੇ ਕਿਹ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਇਨੇ ਨੂੰ ਪੈਕਿੰਗ ਹਾਊਸ ਦਾ ਬਿਗਲ ਵਜ ਗਿਆ 'ਤੇ ਅਸੀਂ ਕੰਮਾ 'ਤੇ ਜਾ ਲੱਗੇ।
'ਤੁਸੀਂ ਸੌ ਗਏ ਜਾਂ ਉਂਝ ਹੀ ਉਪਰ ਨੂੰ ਮੂੰਹ ਕਰੀ ਛੱਤ ਵੱਲ ਝਾਕੀ ਜਾਨੇ ਓ। ਵੀਹ ਵਾਰੀ ਥੋਨੂੰ ਕਿਹਾ, ਕਿ ਹੋਲੀ ਹੋਲੀ ਪੀਆ ਕਰੋ। ਚਾਰ ਪੰਜ ਗਲਾਸ ਭਰ ਭਰਕੇ ਅੰਦਰ ਮਾਰੇ। ਹੁਣ ਉਹ ਵਿਚਾਰੇ ਥੋਡੇ ਮੂੰਹ ਵੱਲ ਵੇਖੀ ਜਾਦੇ ਆ। ਤੁਸੀ ਪਤਾ ਨੀ ਕਿਹੜੇ ਖਿਆਲਾ ਵਿੱਚ ਖੋਏ ਫਿਰਦੇ ਓ' ਦੀਪ ਦੀ ਮਾਂ ਨੇ ਸਾਨੂੰ ਵੀ ਗੁੰਮ ਸੁੰਮ ਬੈਠਿਆਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਕਿਹਾ।
'ਨਾ ਤੂੰ ਸੋਚਦੀ ਹੋਵੇਂਗੀ ਮੈਂ ਸੌਂ ਗਿਆ। ਮੈਂ ਤਾਂ ਊਈ ਦੀਪ ਦੀਆਂ ਯਾਂਦਾ ਦੇ ਖੂਹ ਵਿੱਚ ਡਿੱਗ ਪਿਆ, ਮੈਂਨੂੰ ਤਾਂ ਓਵੇਂ ਬਿੱਡ ਤੇ ਲੰਮਾ ਪਿਆ ਦਿਸੀ ਜਾਂਦਾ' ਫਿਰ ਉਸਨੇ ਸੰਭਲ ਦਿਆਂ ਸਿਰ ਦੇ ਵਾਲਾਂ ਨੂੰ ਠੀਕ ਕਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ, 'ਬਾਈ ਜੀ ਅਸੀਂ ਪਿਓ ਪੁੱਤ ਘੱਟ ਅਤੇ ਆੜੀ ਜਿਆਦੇ ਆਂ। ਉਹ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਸਾਰੀ ਗੱਲ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਸੀ। ਆਹ ਕੋਠੀ ਦਾ ਵਿੱਢ ਵਿੱਢ ਲਿਆ ਇਹ ਹਾਲੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸੀ ਮੈਨੂੰ ਕਹਿੰਦਾ ਡੈਡੀ ਜੇ ਮੈ ਬਾਹਰ ਪੜ੍ਹਣ ਚਲਾ ਜਾਵਾਂ। ਹੋਰ ਮੁੰਡੇ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਦੇ ਜਾਈ ਜਾਂਦੇ ਐ। ਮੈ ਕਿਹਾ ਬਈ ਤੈਨੂੰ ਜਾਣ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਆਪੇ ਕਰਨਾ ਪਊ ਮੈ ਨੀ ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਕੰਮ 'ਚ ਪਿਆ। ਪੈਸਿਆਂ ਦਾ ਦੱਸ ਕਿੰਨੇ ਕੁ ਲੱਗਣ ਗੇ। ਕਹਿੰਦਾ ਪਹਿਲੇ ਸਾਲ ਦੀ ਫੀਸ ਅਤੇ ਹੋਰ ਖਰਚੇ ਤਕਰੀਬਨ ਪੰਜ ਕੁ ਲੱਖ ਬਾਕੀ ਅਗਲੇ ਸਾਲ ਦੀ ਫੀਸ ਮੈਂ ਆਪੇ ਉਥੇ ਕੰਮ ਕਰਕੇ ਕੱਢ ਲਵਾਂਗਾ। ਬਾਕੀ ਪੰਦਰਾਂ ਕੁ ਲੱਖ ਅਕਾਊਂਟ 'ਚ ਵਿਖਾਉਣਾ ਪੈਣਾ। ਉਹ ਕੋਈ ਵੀ ਲਿਖਕੇ ਦੇ ਸਕਦਾ। ਮੈ ਕਿਹਾ ਹੋਜੂ ਪ੍ਰਬੰਧ। ਕੱਲ੍ਹ ਤੋਂ ਕੋਠੀ ਦਾ ਕੰਮ ਬੰਦ। ਤੂੰ ਆਪਣੇ ਕਾਗਜ ਪੱਤਰ ਤਿਆਰ ਕਰ ਲੈ। ਬਸ ਫਿਰ ਕੀ ਸੀ ਸਵੇਰੇ ਆਏ ਮਿਸਤਰੀਆਂ ਮਜਦੂਰਾਂ ਨੂੰ ਮੈ ਕਿਹਾ ਕੋਠੀ ਦੀ ਚੱਠ ਅੱਜ ਹੀ ਕਰਲੋ। ਆਪਣਾ ਸਮਾਨ ਸੰਭਾਲ ਦਿਓ ਖਾਣ ਪੀਣ ਦਾ ਬੰਦੋਬਸਤ ਮੈਂ ਕਰਦਾ। ਖਾਓ ਪੀਓ ਅਤੇ ਅੱਜ ਦੀ ਦਿਹਾੜੀ ਵੀ ਸਭ ਨੂੰ ਮਿਲੂਗੀ। ਉਹ ਕਹਿਣ ਗੱਲ ਤਾਂ ਦੱਸ ਕੀ ਹੋਗੀ? ਮੈ ਕਿਹਾ ਗੱਲ ਕੋਈ ਨੀ ਹੋਈ, ਮੁੰਡਾ ਬਾਹਰਲੇ ਮੁਲਕ ਨੂੰ ਚੱਲਿਆ। ਕੋਠੀ ਉਪਰ ਲੱਗਣ ਵਾਲੇ ਪੈਸੇ ਉਸਦੇ ਖਰਚੇ ਲਈ ਚਾਹੀਦੇ ਐ, ਜਦੋਂ ਫਿਰ ਪੈਸੇ ਇਕੱਠੇ ਹੋਗੇ ਥੋਨੂੰ ਫੇਰ ਅਵਾਜ ਮਾਰ ਲਵਾਂਗੇ। ਫਿਰ ਕੰਮ ਸੁਰੂ ਕਰ ਲਵਾਂਗੇ। ਓਹੀ ਗੱਲ ਹੋਈ ਦੋ ਮਹੀਨਿਆਂ 'ਚ ਦੀਪ ਸਿਓ ਫੁਰਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਸਾਡੀ ਦੋਨਾ ਦੀ ਪੂਰੀ ਆੜੀ ਐ। ਹੁਣ ਵੀ ਸਾਰੀ ਗੱਲ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਫੋਨ 'ਤੇ ਕਰ ਲੈਂਦਾ। ਦੋ ਕੁ ਮਹੀਨੇ ਪਹਿਲਾ ਕਹਿੰਦਾ ਡੈਡੀ ਇੱਕ ਫਿਜੀ ਦੀ ਗੋਰੀ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਾਉਣ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੀ ਐ। ਉਸਦੇ ਕੋਲ ਆਪਣਾ ਘਰ ਐ। ਕਹਿੰਦਾ ਇੰਡੀਆ ਦੇ ਇੱਕ ਕਰੋੜ ਦਾ ਤਾਂ ਘਰ ਹੀ ਹੈ। ਮੈ ਕਿਹਾ, 'ਹੈ ਤਾਂ ਤੇਰੀ ਮਰਜੀ ਪਰ ਮੇਰੀ ਵੀ ਇੱਕ ਇੱਛਿਆ। ਤੂੰ ਆਵੇਂ ਇਥੇ ਪੰਜਾਬ 'ਚ। ਕੁੜੀ ਲੱਭੇ ਤੂੰ ਆਪਦੀ ਮਰਜੀ ਦੀ। ਲੈਣਾ ਆਪਾਂ ਕਿਸੇ ਤੋ ਆਨਾ ਨੀ। ਪਰ ਅਗਲੇ ਨੂੰ ਕਹਿ ਦੇਣਾ ਵਿਆਹ ਦੀ ਛੰਡ ਕੱਢਦੇ। ਵਿਆਹ ਵੀ ਮੈਰਿਜ ਪੈਲਿਸ 'ਚ ਨਹੀ ਕਰਨਾ। ਭਾਵੇ ਅਗਲਾ ਆਪਦੇ ਖੇਤ 'ਚ ਹੀ ਸਮਿਆਨਾ ਲਾਦ, ੇ ਜੇ ਫਸਲ ਬੀਜੀ ਹੋਈ ਤਾਂ ਆਪਾਂ ਫਸਲ ਦੇ ਪੈਸੇ ਦੇ ਦਿਆਂਗੇ ਤੇ ਫਸਲ ਵਢਾ ਦਿਆਂਗੇ ਗਰੀਬਾਂ ਨੂੰ। ਸਾਰੀ ਜਵਾਨੀ ਤਾਂ ਗਾਲ ਤੀ ਇਨਕਲਾਬ ਲਿਆਉਂਦਿਆਂ ਨੇ ਇੱਕ ਦਿਨ ਲਈ ਤਾ ਉਹਨਾ ਦੀ ਮੌਜ ਕਰ ਦਿਆਂਗੇ। ਕੁੜੀ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਕਹਿ ਦੇਣਾ ਬਰਾਤੀਆਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰਦਿਓ ਜਿਨੀ ਮਰਜੀ ਕੋਈ ਨਿਰਾਜ ਨਾ ਜਾਵੇ। ਲੋਕੀਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਮਹਿਫਲਾਂ 'ਚ ਬਹਿਕੇ ਕਿ ਵਿਆਹ ਦੇਖਿਆਂ ਦੀਪ ਦਾ ਬਾਕੀ ਗੱਲਾਂ ਝੂਠ। ਮੇਰੀ ਗੱਲ ਸੁਣਕੇ ਕਹਿੰਦਾ ਜਿਵੇ ਤੁਸੀਂ ਕਹਿਨੇ ਓ ਉਸ ਤਰਾਂ ਕਰਲਾਂ ਗੇ। ਆਪਣੀਆਂ ਤਾਂ ਸਿਧੀਆਂ ਗੱਲਾਂ। ਬਲ ਫਰੇਬ ਨਾ ਆਉਦੇ। ਨਾ ਉਹਨੂੰ ਕਰਨ ਦੇਈਦੇ' ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਉਹ ਕੋਈ ਹੋਰ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਨਿਰਮਲ ਨੇ ਖੜੇ ਹੁੰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ,' ਚੰਗਾ ਅੰਕਲ ਸਾਨੂੰ ਦਿਓ ਇਜ਼ਾਜਤ ਫੇਰ ਕਦੇ ਬੈਠਾਂ ਗੇ ਮਾਰਾਂਗੇ ਗੱਲਾਂ। '
'ਅੱਜ ਤਾਂ ਸਾਥ ਨਿਭਾਇਆ ਨੀ ਫੇਰ ਕਦੇ ਕਿਸੇ ਦਾ ਆਇਆ ਨੀ, ਚਲੋ ਥੋਡੀ ਮਰਜੀ' ਉਸਨੇ ਉਬਾਸੀ ਲੈਦੇ ਨੇ ਕਿਹਾ। ਸਾਡੇ ਨਾਲ ਢਿੱਲੇ ਜਿਹੇ ਹੱਥ ਮਿਲਾ ਕੇ ਸੋਫੇ 'ਤੇ ਢੇਰੀ ਹੋ ਗਿਆ। ਮੈਨੂੰ ਸਮਝ ਨਹੀ ਸੀ ਆ ਰਹੀ ਕਿ ਦੀਪ ਦੇ ਬਾਪ ਦੀਆਂ ਇਛਾਵਾਂ, ਉਸਦੀ ਧੀ ਦੇ ਮੋਹ ਦੀ ਤੰਦ ਅਤੇ ਦੀਪ ਦੀਆਂ ਮਜਬੂਰੀਆਂ ਦੇ ਢੇਰ ਦੇ ਹੁੰਦਿਆਂ ਇਹ ਪਰਵਾਸ ਦਾ ਮਹਿਲ ਕਿਵੇਂ ਉਸਰੇਗਾ। ਸਾਇਦ ਸਭ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪਣੇ ਹਿੱਸੇ ਦੀ ਅਧੂਰੀ ਹੀ ਚੱਠ ਕਰਨੀ ਪਵੇਗੀ।